Nhân năm Sửu nói chuyện: Kinh nghiệm chọn Trâu trong dân gian qua ca dao

Người ta khẳng định "làm ruộng không trâu – làm giàu không vốn". Người ta khuyên nhau "Muốn giàu thì nuôi trâu nái". Do đó mà việc mua sắm trâu cũng là một việc làm hệ trọng trong đời người. Nhà nghèo khó sắm được đôi trâu để làm mùa nên mới có câu "Tậu trâu, lấy vợ, làm nhà – Cả ba việc ấy thật là khó thay!".

Vậy khi mua trâu nên chọn trâu như thế nào? Dưới đây là một số kinh nghiêm chọn trâu trong dân gian qua ca dao. Để có một con trâu tốt, tất nhiên phải chọn lựa những con thuộc giống khỏe, như câu: "Mua trâu chọn giống – Cưới gái lựa dòng" là vậy. Tậu trâu để cày ruộng thấp, phải chọn con nào còn non, khỏe, chớ mua con già: "Trâu quá sá (quá tuổi), mạ quá thì" là toi. Ai cũng biết rằng con trâu thì quen làm lụng ở đất lầy có nước, chịu rét mướt nặng nhọc, con bò ưa làm lụng ở đất nhẹ, khô và con trâu thì khỏe hơn con bò "trâu he (gầy) cũng bằng bò khỏe" cho nên mới có câu:

"Trâu năm sáu tuổi còn nhanh

Bò năm sáu tuổi đã tranh tuổi già

Đồng chiên xin chớ nuôi bò

Mùa đông tháng giá bò rò làm sao?"

Việc tậu trâu đã khó như vậy cho nên người nông dân rất chú trọng vào những người già cả đã có nhiều kinh nghiệm để nhờ họ chọn giúp con trâu nào cày bừa khỏe, con nào không tốt chỉ nên làm thịt vì "Trâu trắng đi đâu, mất mùa đến đấy". Chọn trâu trước tiên là phải xem tuổi: từ 4 đến 8 tuổi là thời kỳ trâu cương sức nhất, làm lụng khỏe dai hơn. Rồi đến xem hình dáng: Trâu chậm chạp thì đầu khô, mặt nặng. Mắt nhỏ nhìn không được xa, mắt sâu hoắm hay đau, mắt đỏ là dữ tợn, sừng phải đều gọi là cánh ná mới đẹp. Đã có câu tả con trâu xấu như: "Xa sừng, mắt lại nhỏ con – Vụng đàn, chậm đẻo ai còn nuôi chi". Trâu mũi to, đen và ướt thì khỏe, mồm rộng là khỏe ăn: "Mồm gầu dai nhai hai gánh cỏ". Như thế này cũng là trâu hay ăn, cày khỏe: "Sừng cánh ná, dạ bình vôi, mắt ốc nhồi, mồm gầu dai, tai lá mít, đít lồng bàn".

Nếu bàn chân to quá, móng hỡ, đuôi dài quá cũng là cái đáng chê: "Chân to bàn nặng kéo cày làm sao?" hoặc "Lại thêm tiền thấp hậu cao – Đuôi chùng quá gối đi nào được đâu!". Nếu con trâu có cái đầu nhẹ nhõm, mặt gân guốc, chân khô cứng, thì là trâu tốt: "Đầu thanh cao tiền, thấp hậu thì tậu liền tay" hay câu "Khô chân gân mặt, đắt tiền cũng mua". Tuy nhiên cũng phải để ý đến các vết ở thân thể con trâu, vì người ta đã kinh nghiệm rằng các vết ấy có ảnh hưởng đến sức khỏe của trâu: Trâu nào mõm đen gọi là "Hàm nghiến" hàm yến, trâu ấy dữ "Trâu hàm nghiến mất tiền bồi thường". Trâu hàm yến là trâu có hàm đen và bành ra như hàm con chim én. Trâu như thế có bộ dạng dữ tợn, nhưng sức khỏe. Đã hàm nghiến mà thêm lốm đốm gọi là "nghiến chẳn" là trâu xấu. Trâu nào lưỡi đỏ chấm tím gọi là lưỡi đốm hoa cà là không tốt, không lợi cho chủ:

"Hàm nghiến lưỡi đốm hoa cà

Vễnh sừng tóc chóp, cửa nhà không yên."

Nếu nuôi đen tuyền thì tốt, nếu đốm trắng thì yếu như câu: "Đốm đầu thì nuôi, đốm đuôi thì thịt". Cái khoáy của con trâu cũng được chú ý trong khi chọn để tậu. Nếu ở giữa trán có khoáy đối với hai mắt hai bên gọi tam tinh, là trâu dữ, lại thêm đuôi đốm trắng nữa thì chớ mua: "Tam tinh khóa sọ thì chừa – Đốm đuôi nát chủ thì đưa vào nồi".

Biết việc chọn lựa trâu là khó cho nên mỗi khi tậu con trâu, người nông dân thường phải nhờ các cụ lão nông đã nhiều kinh nghiệm chỉ bảo hoặc đi mua hộ, chứ họ cũng không dám tin vào lời các lái trâu hay giả dối, cho nên mới có câu:

"Lái trâu, lái lợn, lái bò

Trong ba anh ấy chớ nghe anh nào"

Khi dùng thì nên tìm trâu đen, khỏe hơn trâu trắng, vì nếu trâu yếu, cày cấy sẽ thua thiệt, đất cày nông, lúa ít thóc: "Trâu trắng đi đâu, mất mùa đến đấy". Trâu, bò tốt cày ruộng khỏe, thường có đặc tính nên biết để mà chọn khi mua:

"Trâu hoa tai, bò gai sừng

Trâu tóc chóp, bò mủ mấn

Trâu nghiến hàm, bò bạch thiệt

Lang đuôi thì bán, lang trán thì cày

Mua trâu xem vó, lấy vợ xem nòi.

Cho nên ở nông thôn, người ta tính toán cẩn thận để không thiệt gì, cái gì có lợi thì nuôi chẳng hạn nuôi trâu cái thì sẽ được trâu con, còn nuôi chim bồ câu thì không có lợi, vì phải tốn thóc để nuôi, bởi thế mới có câu:

"Muốn giầu thì nuôi trâu cái

Muốn lụn bại nuôi chim bồ câu"

Ngoài con trâu con bò để cày ruộng, người ta còn nuôi lợn, gà, vịt để ăn thịt và bán lấy lời. Nhưng muốn được giống tốt để nuôi mau lớn hay khỏe, mau có lời họ cũng có nhiều kinh nghiệm để chọn trước khi nuôi.

Văn Hoàng