Người cả đời nghiên cứu Thăng Long cổ

Nghiên cứu như là nghĩa vụ

Họa sĩ Trịnh Quang Vũ sinh năm 1943 tại Hà Nội. Từ nhỏ, ông đã có năng khiếu vẽ và giành giải thưởng vẽ tranh thiếu nhi toàn quốc. Năm 1958, khi mới 15 tuổi, ông được giải thưởng trong cuộc thi tranh tại Nhật Bản. Trịnh Quang Vũ học trường Mỹ thuật Việt Nam sau đó công tác tại Hãng phim Tài liệu Khoa học Trung ương. Ông đã nhiều năm đi nghiên cứu ở Viện Hàn lâm Đức.

Họa sĩ Trịnh Quang Vũ (Ảnh: Lê Thắm)

Là người say mê nghiên cứu và khảo cổ, trong quá trình tìm hiểu nguồn gốc của tổ tiên, con đường đó lại giúp ông mở ra những giá trị của nghiệp hội họa, và ông đã có công trình nghiên cứu “Trang phục Việt Nam qua các triều đại”. Khi nghiên cứu, ông là họa sĩ có một trình độ lý luận thuyết phục. Ông có thể nói rành mạch mũ đội của vua quan các triều đại. Lại nữa, hoàng hậu thì mặc gì, quận chúa, thái hậu, thái tử mặc gì, mùa hè và mùa đông thay đổi thế nào. Với ông, việc nghiên cứu này là niềm đam mê, là nghĩa vụ và là bổn phận và ông đã có những thành công.

Ông Vũ nói về triều phục thời Đinh và tiền Lê: “Trước tiên, tôi căn cứ vào Đại Việt sử ký toàn thư. Sách viết: “Hoàng hậu Dương Vân Nga trao áo long cổn cho Lê Hoàn”. Vậy thì tôi suy ra, các vua Đinh và tiền Lê mặc áo long cổn. Chiếc áo này có nguồn gốc Trung Quốc, trong sách Chu Lễ thời nhà Chu đã có những quy định rất rõ về thể thức trang phục đi với áo long cổn, cái thể thức đó cũng chuẩn mực hệt như bây giờ nếu mặc bộ comple thì phải thắt caravát. Áo long cổn thì phải đi với mũ miện. Đó là lý do để tôi tiếp tục khẳng định thời Đinh Lê - tiền Lê đội mũ miện”.

Có ý kiến cho rằng, ông lấy áo long cổn của Trung Quốc khoác cho vua Lê Hoàn, nhưng ông giải thích: “Sách của Phan Huy Chú ghi rất rõ: “Về sau nhà Vua phần nhiều dùng vóc đỏ, sức trân châu”. Vậy thì áo long cổn của Lê Hoàn phải có màu đỏ. Mũ miện cũng vậy. Tôi tham chiếu với hình ảnh chiếc mũ miện trong sách Tàu, đồng thời kết hợp với việc khảo tả trên các pho tượng cổ của người Việt. Rõ nhất là miện của tượng Ngọc Đế tại chùa Bối Khê (Hà Tây cũ), trông rất Việt Nam. Nếu như miện của Trung Quốc có đỉnh là một hình chữ nhật bằng, phía trước hơi lượn cong, và có tua rủ xuống mặt; thì ở Việt Nam, chiếc đỉnh đó đã gần thành hình vuông, cạnh phía trước không có chỗ lượn cong...”

Cũng với một cách khảo cứu kết hợp với đối chiếu như thế, ông Vũ đã mạnh dạn dựng lại hệ thống trang phục Việt Nam qua các triều đại. Quan lại phẩm cấp ở các thời kỳ cũng được ông vẽ “ban” cho đầy đủ kiểu mũ áo khác nhau. Ông còn dựng lại chiếc bối tử. Bối tử là những hình chim muông, cầm thú thêu, vẽ trên triều phục các quan, phía trước và sau lưng tùy theo cấp phục.

Ông Vũ lại căn cứ vào những quy định của việc đeo bối tử ở bên Tàu, kết hợp với hình bối tử trên các bức tượng cổ. Bức tượng của một viên quan thái giám thời Lê - Trịnh, có tên là Trịnh Đăng Đống đang được thờ ở Mỹ Văn (Hưng Yên). Kể ra Tổng Thái giám họ Trịnh này cũng đồng tông đồng tộc với ông Vũ, nên ông rất rành rẽ về lai lịch. Khi Tổng Thái giám chết, người nhà theo nguyện vọng cuối cùng của ông ta, mang bức tượng thờ ra giữa chợ, xem thiên hạ có nhận ra tượng giống người không, có khác chỗ nào thì phải sửa ngay, vì thế pho tượng này có thể coi là hình ảnh xác thực về người thật; và chính nó đã nói rõ thể thức trang trí của bối tử thời Lê - Trịnh như thế nào.

Đắm đuối Thăng Long

Trong Tổng tập Ngàn năm văn hiến Thăng Long in cách đây 10 năm, dày 12.000 trang xuất bản nhân 1.000 năm Thăng Long - Hà Nội, ông đã đóng góp 700 trang viết cùng 300 bức tranh do mình sưu tập nhiều năm qua. Nhiều tác phẩm về trang phục các triều vua, phục chế những bức tranh cổ, như: Lịch sử trang phục các triều đại phong kiến Việt Nam, Trang phục triều Lê - Trịnh, Lịch sử mỹ thuật Việt Nam, các vị tư nghiệp và tế tửu Văn Miếu Quốc Tử Giám, họ Trịnh và Thăng Long... đã khiến cho tên ông gắn chặt với Thăng Long - Hà Nội, vùng đất sắp tròn 1.000 tuổi. Họa sĩ Trịnh Quang Vũ kể rằng, từ mười năm trước, ông đã sưu tầm tư liệu của những khách du lịch và giáo sĩ đến Việt Nam từ cuối thế kỷ XIV đến thế kỷ XVII.

Họa sĩ Trịnh Quang Vũ

Ông cho biết: “Việt Nam khi đó đã nổi lên là một cường quốc. Nguồn lưu trữ của phương Tây cho thấy đây là những sử liệu vô cùng quý giá. Tất cả khách du lịch và giáo sĩ đã đến nước ta từ hai thế kỷ trước là những người đã chứng kiến cảnh sinh hoạt, đời sống và cảnh quan đặc biệt về đất nước, con người Việt Nam. Các giáo sĩ đã viết bài và vẽ tranh gửi về Vatican, những tài liệu này hiện vẫn được lưu giữ ở Tây Ban Nha, Pháp, Bỉ, Anh...”. Nhìn vào tranh của họ, Trịnh Quang Vũ đã phải thốt lên: “Qua S. Baron, chúng ta thấy một Thăng Long đẹp hơn chúng ta tưởng. Tôi muốn làm sống lại những hình ảnh của quá khứ để giữ gìn cho tương lai”.

Cũng từ đó, ông đã là người có ý tưởng phục dựng các bức tranh cổ về Thăng Long - Hà Nội. Năm 2006, cùng với một nhóm họa sĩ tên tuổi, ông đã hoàn thành phục chế 54 bức tranh cổ về Thăng Long - Hà Nội. Suốt 2 tháng trời ròng rã, họa sĩ Trịnh Quang Vũ đã cùng các đồng nghiệp không tiếc mồ hôi công sức để vẽ lại những bức tranh cổ có từ thế kỷ XI đến thế kỷ XIX. Nhờ có những nguồn tư liệu phong phú, ông đã thể hiện được một phần đời sống của người dân Việt Nam sống động và chân thật, cảnh sầm uất trên bến dưới thuyền, nhiều phong cảnh trữ tình cùng những bộ trang phục với nét hoa văn độc đáo, khác biệt.

Còn qua cuốn “Những điều kỳ thú khi du lịch Vương quốc Đàng ngoài” của Jean Baptiste Tavernier, họa sĩ Trịnh Quang Vũ đã phục chế bức tranh “Thành Thăng Long thế kỷ XVIII” với những đoàn tàu lộng lẫy xa hoa của vua chúa cùng với cảnh kinh thành xa xa như trong các bộ phim thần thoại. Những bức tranh này đã được trưng bày tại Thềm Rồng - Điện Kính Thiên trong Hoàng thành Thăng Long vào cuối năm ngoái và gây được tiếng vang lớn. Đến nay Trịnh Quang Vũ vẫn còn ấp ủ dự định khôi phục tranh vẽ Đại La, kinh thành của người Việt cổ có trước cả Thăng Long.

Ông tâm niệm: “Trên thế giới không có nhiều thủ đô có độ tuổi 1.010 năm như Thăng Long - Hà Nội. Giấc mơ của tôi là cùng với các nhà sử học, khảo cổ học phục chế lại tháp Báo Thiên, được coi là đài kỷ niệm chiến thắng quân Tống của nhà Lý. Tháp này có tên là Đại Thắng Tư Thiên Bảo Tháp, trên đỉnh bằng đồng có An Nam tứ khí, còn hoành tráng hơn cả Khải Hoàn môn ở Paris - Pháp ấy chứ!”.

Mộc Lâm