Nghệ nhân ưu tú Nông Thị Lìm – 'Cây đại thụ' của nghệ thuật hát Then

>> Nghệ nhân Xuân Bách: Then là hơi thở, Then là cuộc sống

>> “Câu Then Việt Bắc”: Giới thiệu tinh hoa của Then tới công chúng Thủ đô

>> “Xe sợi tơ duyên” – Tái hiện nghi lễ Đám cưới của người Tày qua ngôn ngữ Then

(Cinet) - Dù đã bước qua tuổi thất thập nhưng nghệ nhân ưu tú Nông Thị Lìm vẫn tràn đầy nhiệt huyết với những làn điệu then cổ quê hương, nơi lưu giữ bản sắc văn hóa và cội nguồn dân tộc.

Nghệ nhân ưu tú Nông Thị Lìm - Ảnh Phan Huy

Nghệ nhân Nông Thị Lìm trong chương trình "Câu then Việt Bắc" ngày 28/4 tại Trung tâm Giao lưu văn hóa Phố cổ Hà Nội - Ảnh Phan Huy

Người nghệ sĩ tài tình

Nghệ nhân ưu tú Nông Thị Lìm là người dân tộc Tày ở huyện Cao Lộc, tỉnh Lạng Sơn, là một trong những “cây đại thụ” của nghệ thuật hát then hiện nay, đặc biệt là then cổ. Dù đã cao tuổi nhưng bà vẫn có giọng hát trầm ấm, mượt mà, bà vẫn thường xuyên tham gia vào các nghi lễ, nghi thức then tại cộng đồng dân cư. Có thưởng thức giọng hát của nghệ nhân Nông Thị Lìm trong chương trình “Câu then Việt Bắc” diễn ra tại Hà Nôi ngày 28/4 vừa qua mới thấy bà còn “dẻo dai” lắm, còn tâm huyết lắm với nghệ thuật then.

Theo nghệ nhân Xuân Bách – giảng viên Trường Cao đẳng Văn hóa Nghệ thuật Việt Bắc cho biết, “Then là 1 mảng quan trọng không chỉ trong đời sống tín ngưỡng mà còn trong cả tâm hồn của người Tày, Nùng Việt Bắc và người Thái ở Tây Bắc. Nếu chỉ nói là nghệ thuật hát thì chưa thật đầy đủ vì trong then không chỉ có hát mà còn có cả múa, trò diễn, văn học, nghi lễ và trang trí mỹ thuật. Tất cả những thành tố ấy gộp lại để trở thành một hình thức diễn xướng đặc sắc, gắn bó với cộng đồng các dân tộc Tày, Nùng, Thái biết bao đời nay. Mặc dù mỗi tỉnh và mỗi tộc người có lối hát khác nhau trong cách đàn, cách hát nhưng tựu chung lại, hát then vẫn mang màu sắc trữ tình, dìu dặt, thiết tha như tiếng thì thầm, tí tách của bếp lửa nhà sàn đêm đông, như những tiếng rì rào của gió ngàn, mây núi.”

Một đặc trưng rất tiêu biểu của nghệ thuật hát then đó là những người hát đều phải tự sử dụng các loại nhạc cụ để đệm cho chính mình. Nội dung các câu hát, bài hát then thường gắn với các yếu tố văn học, với những câu chuyện cổ, những bài học luân lý. Hình ảnh rất đặc trưng của nghệ nhân then là ngồi xếp bằng cạnh bàn thờ, miệng hát, tay phải đánh đàn, tay trái đôi khi bật quạt và chân xóc nhạc. Như vậy mới thấy được những nghệ nhân hát then như nghệ nhân Nông Thị Lìm thực sự là những nghệ sĩ dân gian toàn tài, vừa là ca sĩ lại vừa là nhạc công, vũ công.

Dù đã cao tuổi nhưng nghệ nhân Nông Thị Lìm vẫn luôn nặng lòng với then. Ảnh: Nguyễn Tiến Dũng/ Nhóm Đình làng Việt

Thanh ngân vang mãi

Có lẽ chính sự hòa đồng của then với tín ngưỡng, với cuộc sống văn hóa của người Tày, Nùng Xứ Lạng đã tạo nên sức sống của loại hình nghệ thuật này. Ngày nay, then cổ (then tín ngưỡng) vẫn chiếm vai trò quan trọng trong đời sống văn hóa tinh thần của đồng bào các dân tộc. Bởi theo quan niệm của người Tày, Nùng, then có nghĩa là “tiên”, “người trời”. Những người làm then là đại diện của trời, được cử xuống trần giúp nhân dân mọi sự tốt lành qua các nghi thức, nghi lễ như cầu mưa, cầu nắng, cầu an, cầu phúc, mừng thọ, cầu mùa màng bội thu… Từ đó, hướng con người đến cuộc sống tốt đẹp hơn. Cũng chính vì đạo lý nhân văn đó, trải qua nhiều thăng trầm lịch sử, đến nay làn điệu then vẫn được trao truyền và tồn tại qua nhiều thế hệ, trong đó có thế hệ trẻ tham gia luyện tập, biểu diễn.

Về phần mình, không chỉ thực hành then cổ tại địa phương, nghệ nhân Nông Thị Lìm còn góp phần nhỏ bé vào công cuộc bảo tồn và phát triển nghệ thuật hát then qua việc truyền dạy then cho các bậc học trò là những người có chung niềm đam mê và yêu thích đối với then. Bởi với bà, then không chỉ là tiếng hát, lời ca, then còn chất chứa bản sắc văn hóa dân tộc. Bà và các học trò cũng đồng thời là những “hạt nhân” sôi nổi trong các kỳ liên hoan nghệ thuật hát then đàn tính, các hội thi văn nghệ của tỉnh Lạng Sơn với rất nhiều tiết mục then cổ, then mới hay và đặc sắc.

Đoàn nghệ nhân hát then Việt Nam với các nghệ nhân Nông Thị Lìm, Xuân Bách, Nguyễn Văn Thọ đã đem Then sang trình diễn tại thủ đô Paris nước Cộng hòa Pháp. Ảnh: Jean-Pierre Dalbéra/ Nhóm Đình Làng Việt

Đặc biệt, năm 2017 vừa qua, được sự kết nối và giúp đỡ của Viện Văn hóa thế giới Paris, đoàn nghệ nhân hát then Việt Nam do NSƯT Thủy Tiên làm trưởng đoàn đã cùng các nghệ nhân, trong đó có nghệ nhân Nông Thị Lìm, Xuân Bách, Nguyễn Văn Thọ đã đem Then sang trình diễn tại thủ đô Paris nước Cộng hòa Pháp trong chương trình “Lễ hội âm nhạc thế giới” và để lại nhiều ấn tượng với bạn bè quốc tế.

Với vai trò đặc biệt quan trọng trong đời sống tinh thần, năm 2015, “Nghi lễ then của người Tày, người Nùng Lạng Sơn” đã được Bộ VHTTDL xếp vào danh sách di sản văn hóa phi vật thể của quốc gia. Trong đó, nghệ nhân Nông Thị Lìm đã vinh dự được Chủ tịch nước trao tặng danh hiệu “Nghệ nhân ưu tú đã có cống hiến xuất sắc trong gìn giữ và phát huy di sản văn hóa của dân tộc, góp phần vào sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội và bảo vệ Tổ quốc” (Quyết định số 2533/QĐ-CTN ngày 13/11/2015).

Như nghệ nhân Nông Thị Lìm đã từng chia sẻ, bà gắn bó với then bên cạnh niềm đam mê và yêu thích, tất cả bắt nguồn từ chữ “tâm”. Cái “tâm” muốn giúp đỡ cộng động với vai trò một điểm tựa tinh thần, “tâm“ muốn gìn giữ, bảo tồn và phát triển một di sản văn hóa của quê hương, và cứ thế, đưa những thanh âm của then vang mãi trong đương đại…

Gia Linh