Một trong tứ kiệt đất Hà thành đi bộ, mặc áo dài khăn đóng
Đầu thế kỷ 20, đất Hà thành có tứ kiệt 'Quỳnh, Vĩnh, Tố, Tốn' (Phạm Quỳnh, Nguyễn Văn Vĩnh, Nguyễn Văn Tố, Phạm Duy Tốn). Cụ Tố là người đậm chất Á Đông, áo dài khăn đóng và đi bộ.
Ba thế hệ tri thức người Việt (1862-1954) khi viết về cụ cho hay nguồn gốc xuất thân là văn thân, tốt nghiệp trường Thông ngôn, từng hợp tác với Viện Viễn Đông Bác cổ của Pháp ở Hà Nội, và sự nghiệp của cụ có dấu ấn lớn là “để lại công trình quan trọng về lịch sử, ngôn ngữ học và nhân loại học xã hội”.
Nhà văn hóa học vấn uyên thâm
Xuất thân trong gia đình nhà Nho tại Hà Nội nên vốn Nho học Nguyễn Văn Tố thuộc hàng uyên thâm. Nhưng thanh niên Tố cũng như nhiều thanh niên dạo ấy, Nguyễn Văn Tố theo Tây học. Sau khi tốt nghiệp trường Thông ngôn, anh thanh niên Tố làm việc tại Viện Viễn Đông Bác cổ (EFEO).
Nguyễn Văn Tố ban đầu làm thư ký tòa soạn với chân nhân viên phụ tá. Dần dà về sau, nhờ thực lực mà lên chức Chủ sự. Kiến thức mẫn tiệp của anh chàng đất An Nam đến người Pháp cũng phải ngợi khen, như lời cha cố Léopold Cadìere (chủ bút của tập san Bulletin des Amis du Vieux Húe (B.A.V.H): Ông Tố xứng đáng là một học giả, ông là người viết rất nhiều nhưng tản mạn ở trong các sách báo. Nếu sưu tầm tập trung các bài của ông ấy lại in thành sách thì trong tay những người nghiên cứu có một bộ tài liệu quý giá.
Học giả Nguyễn Văn Tố (người đầu tiên bên trái) bên cạnh Chủ tịch Hồ Chí Minh.
Dẫn chứng đâu xa, trong Hà Nội những câu chuyện kể từ cuối thế kỷ 19-20, ta biết chính bài viết của George Coèdes (Giám đốc EFEO thời gian 1929-1947)còn bị anh nhân viên Nguyễn Văn Tố sửa lại trước khi đăng và Coèdes phải công nhận là “Ông Tố là người thực thà và thẳng thắn lắm”.
Trong đường nghiên cứu, viết lách, ban đầu Nguyễn Văn Tố được biết đến trên Đông Dương tạp chí qua những bài dịch Pháp văn mà Nhà văn Việt Nam hiện đại nhận xét là “văn dịch của ông nhẹ nhàng, lưu loát và có cái đặc điểm là ít dùng chữ Hán”. Về sau, Nguyễn Văn Tố viết bài bằng Pháp ngữ đăng trên báo Avenir du Tonkin, báo Courrier d’Haiphong, rồi Đông Thanh tạp chí. Nội dung chủ yếu xoay quanh chủ đề về văn học, triết học, xã hội học, sử học.
Nguyễn Văn Tố từng làm việc tại Viện Viễn Đông bác cổ.
Chuyên tâm việc khảo cứu văn học và lịch sử Việt Nam, Nguyễn Văn Tố để ý đến việc phê bình, đính chính những sai lầm về kiến thức trong văn học, sử học nước Việt, như ông chứng minh quốc hiệu nước Việt là Đại Nam chứ không phải An Nam (xem Tri Tân tạp chí số 1, ngày 3/6/1941), hay tác giả của Hoa Tiên truyện là Nguyễn Huy Tự người làng Lai Thạch chứ không phải Nguyễn Lai Thạch…
Công tác tại Viện Viễn Đông Bác cổ, sau là Bộ trưởng của nước Việt Nam mới nhưng phong cách con người cụ Tố lại toát lên nét văn hóa Á Đông sâu đậm mà ký ức của Vũ Đình Hòe trong Gương mặt những người cùng thế hệ còn nhớ: “Điều đặc sắc của cụ là luôn luôn chỉnh tề trong bộ đồ cổ truyền: khăn xếp, áo the thâm, ô lục soạn. Cho nên bọn sinh viên chúng tôi thuở ấy quý cụ, kính trọng cụ mà cứ khép nép đứng xa!”. Và đâu chỉ có thế, Hà Nội những câu chuyện kể từ cuối thế kỷ 19-20 còn cho hay “Ngày bốn bận đi và về cụ đều đi bộ. Cụ coi đó là môn thể dục tốt nhất. Không ai hề thấy cụ đi xe đạp và xe tay bao giờ”.
Tham gia kiến thiết nước Việt Nam mới
Gương mặt những người cùng thế hệ còn ghi lại ấn tượng khi làm Hội trưởng Hội Trí tri, để khuyến khích mọi người đi học, cụ Tố rất giản dị, gần gũi: “cụ có lối nói bình dân, thái độ khiêm nhường, chân tình, dễ thương. Đi thanh tra lớp học, cụ thường lân la vào nhà các đồng bào nghèo, giục theo lớp, tiện thể hỏi han về đời sống, công việc làm ăn, được bà con mến lắm”.
Sau khi Cách mạng tháng Tám thành công, nhận thấy uy tín của cụ Tố với quốc dân Chính phủ mới do Hồ Chí Minh làm Chủ tịch mời cụ làm Bộ trưởng Bộ Cứu tế Xã hội, một trọng trách lớn lao và đầy khó khăn trong đó có việc phải đẩy lùi “giặc đói”. Cũng là Hội trưởng của Hội Truyền bá Quốc ngữ, cụ Tố bàn với Ban trị sự của hội và quyết định chuyển toàn bộ tài sản vật chất, tinh thần sang cho hoạt động Bình dân học vụ. Nhờ đó hoạt động Bình dân học vụ xóa mù chữ có thêm cơ sở để hoạt động.
Bài viết "Cột đồng Mã Viện" của Ứng Hòe Nguyễn Văn Tố trên Tri Tân tạp chí số 14.
Sau này cụ Tố làm Chủ tịch Quốc hội đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Ngày 19/12/1946, kháng chiến toàn quốc bùng nổ. Cả nước bước vào cuộc đọ sức mới với thực dân Pháp. Các cơ quan, bộ ngành từ Hà Nội được di chuyển lên An toàn khu Tân Trào. Bộ Cứu tế xã hội của cụ Tố di chuyển lên thị xã Bắc Kạn.
Trong chiến dịch Việt Bắc năm 1947, Pháp đưa quân tấn công Việt Bắc. Ở Bắc Kạn, cơ quan của cụ Tố bị mắc kẹt giữa vòng vây của địch. Cụ bị Pháp bắt và sát hại. Ngày cụ hy sinh, ấy là ngày 7/10/1947.
