Mọi thứ sẽ dễ dàng khi ta sống trung thực?

Albert Schweitzer được hoàng gia Na Uy mời tới dự một bữa tiệc chiêu đãi, vinh danh ông sau khi được trao tặng giải Nobel Hòa Bình. Một dĩa cá trích được đặt trước mặt ông - là món ông không ăn được.

Vì không muốn tỏ ra bất lịch sự, nên khi nữ hoàng vừa quay đi, ông nhanh chóng trút dĩa cá vào túi áo khoác của mình. “Ông ăn món cá trích này nhanh quá nhỉ”, nữ hoàng mỉm cười nhận xét: “Tôi mời ông ăn thêm chút nữa nhé?”.

Schweitzer ước gì ông đã không giấu bữa tối vào túi áo của mình. Khi ấy, ông cũng không thể từ chối, ít nhất là trong một dịp như thế. Dù đã phải dùng tới mánh khóe không mong muốn, có lẽ, ông cũng không tiêu hóa nổi bữa ăn ngày hôm đó.

Nó khiến ông không kìm được mà phải kể lại câu chuyện này. Và nó làm tôi băn khoăn, không biết liệu có bao nhiêu người trong chúng ta vẫn phải “giấu cá trích trong túi áo của mình".

Học cách nói sự thật

Thoạt nhìn, việc nói dối tưởng chừng là dễ dàng và thoải mái hơn như khi nói những sự thật khó khăn. Chính niềm tin này dẫn tới việc ta nói dối để che đậy khuyết điểm, tránh phải giải thích hay gặp rắc rối - chỉ vì lười biếng hoặc sợ hãi.

Thế nhưng, đây lại là một sai lầm, càng để lâu càng khó sửa và khiến cuộc sống của chúng ta rối tung lên.

Máy phát hiện nói dối hoạt động dựa trên nguyên lý này. Khi ta nói dối, cơ thể bị đưa vào trạng thái căng thẳng. Trạng thái căng thẳng này có thể bị phát hiện qua việc đổ mồ hôi, tăng nhịp tim, căng cơ và tăng huyết áp.

Sách Giá trị của sự tử tế. Ảnh: Saigonbooks.

Những dấu hiệu này không dễ nhận biết, nhưng lại dễ dàng kiểm chứng bằng các thiết bị khoa học. Khi nói dối, ta đang cố biện hộ cho hành động của mình. Nếu vờ như mình đang nói thật, ta cần phải gắng sức rất nhiều, bởi vừa phải bịa ra một lời nói dối và vừa cảm thấy lo lắng nếu như bị phát hiện.

Ta cố gắng để không bị lộ tẩy, vì thế nảy sinh sự lo âu. Thật tốn sức! Kết quả mã hóa của hoạt động não bộ cho thấy khi ta nói dối, bộ não phải thực hiện một chuỗi những mệnh lệnh phức tạp mà lúc nói thật không cần đến.

Nhà khoa học phát minh phương pháp mã hóa này cho rằng “về cơ bản” não bộ luôn vận hành để ta nói thật - nghĩa là con người được lập trình để trở nên chân thành. Chân thành là cách để cảm thấy thanh thản. Vùng nước đục luôn ẩn chứa nhiều bất ngờ khó chịu.

Vùng nước trong cho chúng ta nhìn thấu tới đáy biển - có thể có rác rưởi và mảnh vụn, nhưng còn có những chú cá màu sắc sặc sỡ, đám sò và sao biển nữa.

Sự trung thực cho phép ta nhìn thẳng vào mắt người khác và nhìn thấu trái tim họ, bởi không hề có màn che hay sự giả dối nào ở giữa. Nó cho phép người khác nhìn thấy con người bên trong và cho phép ta nhìn lại thay vì lảng tránh.

Trung thực thể hiện ở cả hai chiều - trong cách ta suy nghĩ về bản thân và cách ta hành xử với những người khác. Như nhà tâm lý học Sydney Jourard đã viết trong cuốn sách The Transparent Self (tạm dịch: Nhìn thấu nội tâm), tự hiểu mình là điều tối cần thiết để có một tâm trí lành mạnh. Nhưng rất khó để làm được điều đó một mình. Ta cần giúp người khác hiểu mình trước, không giấu giếm điều gì.

Jourard coi những dấu hiệu tâm lý như lo sợ khi ra khỏi nhà hay trầm cảm là những tấm phông màn ta dựng lên nhằm trốn chạy khỏi mọi người. Khi hạ những màn chắn ấy xuống, ta sẽ cảm thấy thanh thản hơn.

Tuy nhiên, cùng lúc ấy, ta có thể học cách thành thực với bản thân, mở to mắt nhìn thẳng vào con người bên trong của chính mình thay vì ngoảnh mặt đi. Polonius có nói thế này trong vở kịch Hamlet: “Trên tất cả, hãy tự mình trở thành sự thật”.

Nét đẹp của sự trung thực

Kể cả khi phải nói ra sự thật mất lòng, hay phải từ chối và làm người khác buồn phiền, cư xử một cách thành thực luôn đi kèm sự khôn khéo và tế nhị. Đây là cách xử lý tốt nhất, bởi nó cho phép ta giữ được chính trực, đồng thời thừa nhận khả năng và sự trưởng thành ở người khác.

Nhưng sự trung thực hàm chứa không chỉ là những khó khăn và gai góc của cuộc sống, mà còn là những nét đẹp đầy sáng tạo nữa. Lạ kỳ thay, chính chúng ta lại thường giấu đi những nét đẹp ấy: Sự dịu dàng, thiện chí, những gì ta thực sự muốn nói và lòng trắc ẩn trong mình.

Một phần vì chúng ta e ngại, không muốn làm người khác khó xử bởi những xúc cảm dạt dào ấy. Nhưng phần lớn vì ta muốn tự bảo vệ bản thân. Chúng ta không muốn người khác nhìn thấy mình như vậy.

Trông thật yếu đuối, lộ liễu và có lẽ là kỳ cục nữa. Tốt hơn là nên tỏ ra vị kỷ một chút, thậm chí phải cứng rắn, hoặc ít nhất cũng không cởi mở một cách thái quá. Tuy nhiên, làm như vậy là ta đang tự tách bản thân ra khỏi những gì thiêng liêng và đẹp đẽ nhất trong con người mình và ngăn không cho người khác nhìn thấy nó.

Không chỉ có vậy. Có muôn ngàn cách để nói dối, nhưng chỉ có một cách để nói sự thật. Ta có thể vờ như đang cảm nhận những điều mà ta thực sự không cảm nhận được, hay giả làm một người khác.

Nhưng nếu ta thôi không giả bộ nữa, những thứ giả tạo và sự gắng gượng để sống một cuộc đời không phải của mình sẽ biến mất. Khi ấy thật thanh thản biết bao.

Piero Ferrucci/Sài Gòn Books