Mịch Quang - Soạn giả, Nhà nghiên cứu xuất sắc về hậu tổ tuồng Đào Tấn

Thật vinh dự cho tôi khi có mặt tại đây để tham dự Hội thảo nhân dịp mừng thọ 100 năm ngày sinh củaNhà nghiên cứu, soạn giả Mịch Quang (1917- 2017) do Hội NS SK Việt Nam phối hợp cùng gia đình tổ chức. Ông đã đạt được những thành tựu nghiên cứu lý luận về sân khấu truyền thống Việt Nam rất đáng tự hào, góp phần quan trọng xây dựng nền móng vững chắc của nghệ thuật dân tộc và là một tác giả xuất sắc có những đóng góp quý báu trong suốt gần một thế kỷ qua cho nền sân khấu cách mạng nước nhà, trở thành cây đại thụ tỏa bóng xanh mát trên con đường trường chinh bảo tồn và phát huy nghệ thuật dân tộc.Nhà nghiên cứu Mịch Quang là người đầu tiên giới thiệu cuộc đời và sự nghiệp của Hậu tổ Tuồng Đào Tấn trên văn đàn miền Bắc XHCN từ đầu những năm 1960.Từ đó đến nay, ông tiếp tục có những công trình nghiên cứu toàn diện và sâu sắc về Đào Tấn- nhà yêu nước lớn, nhà hoạt động sân khấu kiệt xuất, nhà thơ lỗi lạc của dân tộc. Đại diệnNhà hát được mang tên Đào Tấn, tôi xin trình bày tham luận: “Mịch Quang- soạn giả, nhà nghiên cứu xuất sắc về Hậu tổ tuồng Đào Tấn”.

Sinh ra và lớn lên trên cái nôi tuồng Bình Định- đất tuồng Tuy Phước- quê hương của Hậu tổ tuồng Đào Tấn là một trong những lợi thế để nhà nghiên cứu, soạn giả Mịch Quang có điều kiện tìm hiểu, tiếp xúc với tuồng cũng như cuộc đời, sự nghiệp của Đào Tấn ngay từ rất sớm.Khi mới 10 tuổi, Mịch Quang đã mê hát Bội và cùng bạn bè thường xuyên đi xem các gánh hát của quê hương (là tập hợp những học trò giỏi của Đào Tấn:Bát Phàn, Cai Tám, Cai Tư, Cửu Khi, Chánh Ca Đựng, Chánh Ca Đông…) diễn các vở tuồng nổi tiếng của cụ Đào như “Trầm hương các”, “Cổ Thành” “Hộ sanh đàn”… nên ông đã sớm thuộc từng câu hát Nam, hát Khách trong tuồng của Đào tiên sinh.

Về nhà, Mịch Quang được cha là cụ tú tài Diệu Liên cư sĩ (nhà thơ cổ điển, nhà phê bình có uy tín)giảng giải thêm về ngữ nghĩa, nội dung tư tưởng của Tuồng Đào Tấn nên ông nắm chắc hơn kiến thức văn học trong Tuồng và tích lũy được cả một kho tàng Tuồng rất phong phú. Lớn lên, dù sống ở nhiều nơi, kinh qua nhiều vị trí công tác khác nhau nhưng Mịch Quang vẫn đồng thời suy nghĩ về nhà soạn tuồng lỗi lạc Đào Tấn. Vì thế, sau gần một thế kỷ kỳ công tìm tòi, tích góp, trải nghiệm, nhiều công trình nghiên cứu cũng như sáng táccủa ông về Đào Tấnlần lượt được xuất bản như: “Đào Tấn, nhà thơ, nhà soạn Tuồng kiệt xuất”, “Thân thế và sự nghiệp nghệ thuật tuồng Đào Tấn”, “Thử nghĩ về cái đầu đề Hộ sanh đàn”, “Thanh gươm hát Bội”, “Giấc mộng hồ hoa”…

Vốn là một nhà nghiên cứu sân khấu dân tộc, Mịch Quang am hiểu thơ cổ điển, đặc biệt là thơ, từ, kịch bản của Đào Tấn. Ngay từ những thập niên 60, ông đã có không ít bài viết, công trình nghiên cứu phân tích cái hay, cái đẹp trong tuồng Đào Tấn về nghệ thuật thơ, từ độc đáo và bút pháp tài hoa của người nghệ sĩ họ Đào. Bài viết đầu tiên giới thiệu về Đào Tấn được đăng trên Tạp chí Văn nghệ miền Bắc XHCN là bài “Đào Tấn nhà soạn tuồng kiệt xuất”. Trong đó có trích lời của cụ Nguyễn Hiển Dĩnh, mỗi khi dựng tuồng của Đào Tấn không cho diễn viên hát sai một chữ và gọi cụ Đào Tấn là “ông trạng Tuồng”, “thánh trung thánh trong Tuồng”. Sau đó, nhà nghiên cứu Mịch Quang viết khá đầy đủ và toàn diện về “Thân thế và sự nghiệp nghệ thuật tuồng Đào Tấn”.Trong công trình này, ông đã nêu, phân tích (có dẫn chứng) cuộc đời, con đường quan nghiệp và nghệ sỹ lớn của sân khấu hát Bội cuối thế kỷ XIX- Đào Tấn.Cụ thể, với vốn kiến thức uyên bác, sâu rộng cộng những điều “mắt thấy tai nghe” theo nhịp đập của thời gian, Mịch Quang đã nghiên cứu kỹ lưỡng về Đào Tấn vànội dung, nghệ thuật các tác phẩm của cụ Đào.Từ đó ông kết luận: “Trong quan hệ con người với thời cuộc, Đào Tấn là một ông quan có tinh thần yêu nước, có bước tiến rõ rệt trong nhận thức về thời cuộc, qua thơ, văn bộc lộ tâm tư riêng và đã có nhận thức khá chính xác (ngôi nhà nghiêng đổ, một cây biết chống làm sao)nhưng vì không tìm ra hướng đi nào mà ông có thể tin là chắc thắng nên không dám hành động. Trong quan hệ nghệ sỹ với phong trào thì Đào Tấn là một tác gia, một nghệ sỹ lớn đã có những đóng góp trong việc phát triển nghệ thuật Tuồng, xứng đáng với sự ngưỡng mộ của ngành Tuồng đương thời, có thể nói rằng nếu Đào Tấn không dám hành động trong chính trị thì ông đã hành động trong văn nghệ khá tích cực. Về mặt nghệ thuật, ông đã để lại cho chúng ta nhiều bài học rất lớn. Đào Tấn đã vượt qua thành kiến xướng ca vô loài đương thời mà tiến lên thành một nghệ sỹ toàn diện. Quan điểm nghệ thuật của ông gần gũi với quan điểm nghệ thuật sân khấu chúng ta hôm nay….Đào Tấn xứng đáng được nghiên cứu, giới thiệu nhằm phát huy một tài năng đã có công đóng góp vào kho tàng nghệ thuật sân khấu dân tộc.”

Những đóng góp của Đào Tấn cho nền sân khấu hát Bội là rất lớn nên Mịch Quang chưa dừng lại ở việc nghiên cứu các công trình về cụ Đào và nghệ thuật Tuồng mà ông mong muốn tự sáng tác các kịch bản tuồng viết về Đào tiên sinh để giới thiệu và phát huy có hiệu quả hơn nữa những giá trị nghệ thuật tuồng Đào Tấn nói riêng, nghệ thuật tuồng truyền thống nói chung tới đông đảo công chúng mộ điệu. Vì thế, nhân Hội thảo khoa học lần thứ 3 về danh nhân Đào Tấn và đặc trưng nghệ thuật Tuồng, năm 1987, tác giả Mịch Quang đã viết vở tuồng “Thanh gươm hát Bội” (đạo diễn- GS Hoàng Chương) nói về giai đoạn Đào Tấn những ngày ở Huế. Vở diễn đã gây tiếng vang lớn và giành huy chương Vàng tại Hội diễn sânkhấu năm 1990 ở TP Nha Trang. Và một năm sau đó, NSND Võ Sỹ Thừa cũng đã dàn dựng vở này cho đoàn 2 Nhà hát Tuồng Đào Tấn biểu diễn. Có thể nói rằng, “Thanh gươm hát Bội” là tác phẩm thành công nhất của ông về sáng tác tuồng, được các nhà lý luận phê bình đánh giá là “một công trình thể nghiệm tuồng trong tuồng”. Tác giả Mịch Quang đã khéo léo lồng vào nội dung và bố cục kịch bản này những lớp tuồng được rút ra từ các vở tuồng truyền thống “Tam nữ đồ vương”, “Trầm hương các” “Gián thập điều”…Vở tuồng này đã hấp dẫn khán giả không chỉ bằng những tình huống xung đột bạo liệt mà còn bằng chất trữ tình, chất thơ trong văn học.Thông qua một vở tuồng có nội dung về danh nhân Đào Tấn là minh chứng sống động cho những gì ông đã viết trong công trình nghiên cứu “Thân thế và sự nghiệp nghệ thuật tuồng Đào Tấn”.

Để viết thành công vở “Thanh gươm hát Bội”, tác giả Mịch Quang đã nghiên cứu rất kỹ đại bộ phận tác phẩm của Đào Tấn. Ông thuộc lòng đến nhập tâm nhiều bài thơ, đoạn thơ của Đào tiên sinh.Vở tuồng này là hình ảnh ẩn dụ sâu xa mà tác giả muốn nói lên cốt cách cương trực ngay thẳng của một vị quan thanh liêm và tài năng, một người vì nước vì dân vốn là hai phẩm chất cao đẹp của Đào Tấn. Đó cũng là chủ đề tư tưởng của vở tuồng. Trước đó, tác giả Mịch Quang đã viết vở “Giấc mộng hồ hoa” (là tập một trong bộ ba mà ông định viết vềvị Hậu tổ Tuồng- Đào Tấn).Nhan đề vở “Giấc mộng hồ hoa” là tác giả mượn chính tên vở “Hoa trì mộng” của cụ Đào (được vua Tự Đức phê “kỹ thuật thần kỳ”) viết để phản ảnh thời kỳ Đào Tấn mới ra làm quan ở Ban hiệu thư trong triều Tự Đức với mong muốn tìm nguyên nhân viết vở tuồng lãng mạn ấy của Đào tiên sinh.Cảm tác vở “Hoa trì mộng” nhưng soạn giả Mịch Quang sáng tác vở “Giấc mộng hồ hoa” bằng một cốt truyện hư cấu hoàn toàn, đầy chất thơ và tính văn học để chứng minh việc không tán thành quan điểm tuyệt đối hóa tính bạo liệt trong Tuồng thông qua công trình nghiên cứu “Đặc trưng nghệ thuật Tuồng”.

Trong quá trình sáng tác, Mịch Quang luôn bám chắc kết cấu tuồng truyền thống là “tự sự kịch tính trữ tình” và quyết thừa kếphong cách thoáng của Đào Tấn, không chồng chất sự kiện. Ý nghĩa các vở tuồng mà soạn giả Mịch quang sáng tác thể hiện lòng tự hào dân tộc, tự hào về truyền thống quê hương, nơi sinh ra những anh hùng dân tộc, danh nhân văn hóa kiệt xuất như Quang Trung- Nguyễn Huệ, Đào Tấn, …Với nhà nghiên cứu, soạn giả Mịch Quang, việc sáng tác tuồng cốt phục vụ cho nghiên cứu và nghiên cứu cũng là để sáng tác cho đúng chất tuồng. Ông không chỉ hiểu sâu về tuồng nói chung và tuồng Đào Tấn nói riêng mà cả một số bộ môn ca kịch dân tộc khác.Các công trình tiêu biểu của ông như:“Đặc trưng nghệ thuật Tuồng”, “Kinh dịch và nghệ thuật truyền thống”, “Âm nhạc và sân khấu kịch hát dân tộc” “Khơi nguồn mỹ học dân tộc”…Với sự nghiệp, thành tựu cống hiến cho nền sân khấu Cách mạng của ông thật đáng trân trọng, tôn vinh. Ông đã được Nhà nước phong tặng giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học Nghệ thuật. Trong khuôn khổ một bài tham luận, tôi chỉ xin trình bàyvấn đề nghiên cứu và sáng tác của nhà nghiên cứu, soạn giả Mịch Quang về vị Hậu tổTuồng Đào Tấn.

Mừng soạn giả, nhà nghiên cứu Mịch Quangtròn 100 mùa xuân. Thay mặt cho đội ngũ cán bộ, nghệ sỹ, diễn viênNhà hát tuồng Đào Tấn-Bình Định, xin kính chúc ông khang ninh, trường thọ, sống vui, sống khỏe và tiếp tục đóng góp cho sự nghiệp bảo tồn và phát huy nghệt thuật dân tộc.

Xin trân trọng cảm ơn.

Văn Bá Dũng- Giám đốc Nhà hát Tuồng Đào Tấn