Mảng tối tranh giả, tranh nhái - góc nhìn từ một hội thảo

Có thì thừa, không có thì thiếu

Đó là phát biểu của nhà nghiên cứu lý luận phê bình nhiếp ảnh, thành viên Hội đồng giám định tác phẩm mỹ thuật, nhiếp ảnh Nguyễn Thành tại hội thảo.

Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Thành, nhiều tác phẩm nghệ thuật vi phạm bản quyền xảy ra nhiều ở Việt Nam. Vì vậy, nhu cầu cần có đơn vị làm công tác trọng tài, giám định trở thành vấn đề cần thiết. Hội đồng giám định ra đời gần một năm nhưng thực tế hoạt động chưa hiệu quả, dẫn đến tình trạng có thì thừa, không có thì thiếu.

Nguyên nhân của tình trạng này, theo nhà nghiên cứu Nguyễn Thành là do mới thành lập, uy tín, độ tin cậy đối với Hội đồng giám định chưa cao. Trên thế giới, thương hiệu của một người thẩm định hay tổ chức thẩm định nào đó đã là một sự bảo đảm rồi. Mặt khác, đa số thành viên là những nhà sáng tác nên sự am hiểu và phương thức “đạo ” và “nhái ” các tác phẩm chưa sâu, rộng. Mặt khác thông tin, lý lịch các tác phẩm nghệ thuật còn nhiều mơ hồ, lẫn lộn cũng làm khó cho công việc thẩm định. Trang thiết bị kỹ thuật hiện nay rất quan trọng nhưng không phải là tuyệt đối.

Tại Việt Nam, giám định tác phẩm hội họa, đồ họa, điêu khắc, nhiếp ảnh đang gặp nhiều khó khăn vì bên cạnh đội ngũ chuyên gia, thiết bị kỹ thuật, khoa học công nghệ còn phụ thuộc vào yếu tố như quản lý nhà nước, lý lịch tác phẩm, bản quyền tác giả. Trong khi đó, hiện tượng tranh chấp là vấn nạn khó giải quyết, nhiều vụ việc liên quan đến xâm phạm bản quyền trong mỹ thuật đi vào bế tắc.

Hội đồng giám định ra đời là một điều đáng mừng, song cũng không hoàn toàn kỳ vọng giám định tác phẩm trở thành “thuốc đặc trị” với căn bệnh vi phạm bản quyền. Đây chỉ là một thiết chế cần thiết để vận hành, góp phần công khai, minh bạch thị trường mỹ thuật, nhiếp ảnh.

Hội thảo giám định tác phẩm mỹ thuật, nhiếp ảnh, thực trạng và giải pháp.

Theo PGS, TS Bùi Thị Thanh Mai, Phó giám đốc Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, về cơ bản, các điều kiện cần thiết để bảo đảm công việc giám định vẫn chưa thực sự đáp ứng nhu cầu thực tiễn. Trong đó, việc nghiên cứu xuất xứ, nguồn gốc tác phẩm mỹ thuật Việt Nam là hết sức khó khăn bởi công tác lưu trữ, xây dựng hồ sơ, tư liệu về các nghệ sĩ, thời kỳ nghệ thuật chưa được thực hiện tốt trong một thời gian dài.

Ông Vi Kiến Thành, Cục trưởng Cục Mỹ thuật, Nhiếp ảnh và Triển lãm, Phó chủ tịch Hội Mỹ thuật Việt Nam cho biết: Giám định tác phẩm nhiếp ảnh ở Việt Nam hoàn toàn mới, chưa có tiền lệ, máy mọc, trang thiết bị kỹ thuật. Tất cả chỉ là con số không trong khi đời sống mỹ thuật, thị trường mỹ thuật trong nước đã bắt đầu phát triển, giao lưu trao đổi, các hoạt động mua bán, kinh doanh tác phẩm mỹ thuật trong và ngoài nước đang ngày càng phát triển. Nhu cầu giám định tác phẩm của các nhà sưu tập, bảo tàng, người chơi tranh, mua tranh, ảnh của người kinh doanh, mua bán tác phẩm mỹ thuật-nhiếp ảnh là nhu cầu có thật và đang diễn ra hàng ngày. Mặc dù hiện nay môi trường hoạt động của công tác giám định còn rất e dè, thiếu tin tưởng với một tâm lý nghi ngờ, không ai phục ai, luôn thường trực trong tâm thức của nhiều người.

Ông Vi Kiến Thành cho rằng, công tác giám định tác phẩm mỹ thuật, nhiếp ảnh hiện nay đang đứng trước 3 khó khăn lớn: Thiếu các điều luật quy định về hoạt động giám định tác phẩm nghệ thuật, nếu có thì cũng rất sơ sài, chung chung, khó áp dụng; tâm lý nghi ngờ, không tin tưởng, không muốn công nhận khả năng của người khác đang đè nặng nhiều người làm nghề; các máy móc, trang thiết bị khoa học chuyên dụng để làm các kiểm tra kỹ thuật hiện phải hoàn toàn nhờ vào con người và máy mọc của Viện Khoa học hình sự (Bộ Công an).

Thiếu thông tin xuất xứ làm tăng nguy cơ tác phẩm giả mạo

Theo PGS, TS Bùi Thị Thanh Mai, mảng tối của nền mỹ thuật Việt Nam đó chính là vấn nạn tranh giả, tranh nhái. Nghệ thuật giả mạo trong mỹ thuật đó có thể là một tác phẩm hội họa, điêu khắc hoặc một số đồ vật được tạo ra với mục đích lừa dối trở thành tác phẩm của một người nào đó chứ không phải của người thực sự tạo ra nó. Phạm vi của tranh, tượng giả bao gồm từ việc trình bày sai về một tác phẩm nghệ thuật chân chính đến việc làm giả hoàn toàn một tác phẩm hoặc phong cách của một nghệ sĩ. Sự lừa đảo phổ biến nhất trong nghệ thuật là giả mạo tác phẩm hoặc bán tác phẩm nghệ thuật với mục đích lừa gạt bằng cách gán cho một nghệ sĩ có tác phẩm được bán giá cao trên thị trường. Sự giả mạo có thể là hành động như thêm chữ ký trên tranh, thay đổi bản thảo. Các hành vi gian lận khác trong mỹ thuật còn bao gồm việc sao chép, vi phạm bản quyền, sử dụng trái phép tác phẩm của người khác.

Đưa ra dẫn chứng cho vấn đề giả mạo tác phẩm, PGS, TS Bùi Thị Thanh Mai cho biết, sự việc 17 bức tranh giả trong trong triển lãm “Những bức tranh trở về từ châu Âu” diễn ra từ năm 2016 là một ví dụ chứng minh về nguồn gốc tác phẩm. Sự việc này đã được hội đồng thẩm định bao gồm các nhà quản lý, chuyên gia mỹ thuật kết luận, nhưng về phía nhà sưu tập Vũ Xuân Chung vẫn không thừa nhận kết luận của hội đồng thẩm định với lý do “Hội đồng chưa đưa ra được những lý lẽ thuyết phục”. Việc thiếu thông tin xuất xứ sẽ làm tăng nguy cơ tác phẩm giả mạo. Điều đó cho thấy, tài liệu nguồn gốc tác phẩm có vai trò quan trọng trong việc thiết lập tính xác thực, là bước đầu tiên phải tiến hành trong công việc giám định tác phẩm mỹ thuật.

Cũng về vấn đề đạo tác phẩm, nhà nghiên cứu lý luận phê bình nhiếp ảnh Nguyễn Thành cho biết: Năm 2008, khi ông Trần Lam bán đấu giá bức ảnh mang tên “Mặt trời trong Lăng sáng tỏa” cho một chủ doanh nghiệp với giá 1 triệu USD. Số tiền này dùng để mổ tim cho 500 bệnh nhân nghèo. Khi đó, nghệ sĩ nhiếp ảnh Minh Lộc lên tiếng cho rằng, bức ảnh của tác giả Trần Lam đã giống đến 98% bức ảnh “Đêm trăng Lăng Bác” của ông. Tranh cãi này đã được hội đồng nghệ thuật và Ban lý luận phê bình Hội Nghệ sĩ nhiếp ảnh Việt Nam kết luận: Hai bức ảnh không được tạo ra từ cùng một máy ảnh, trong một khoảnh khắc. Ảnh “Mặt trời trong Lăng sáng tỏa” do ông Trần Lam chụp khác với bức ảnh “Đêm trăng Lăng Bác”. Nghệ sĩ nhiếp ảnh Minh Lộc cũng không thể chứng minh được tác giả bức ảnh “Mặt trời trong Lăng sáng tỏa” đạo ảnh của mình của mình kiểu gì và như thế nào.

Để hạn chế tình trạng giả mạo tác phẩm thì việc xây dựng hồ sơ nghệ sĩ là rất cần thiết, góp phần bảo vệ được tài sản trí tuệ nghệ thuật cũng như hình ảnh của mình theo cách thức chuyên nghiệp mà các nghệ sĩ trên thế giới đã và đang thực hiện. Hồ sơ nghệ sĩ chính là kho lưu trữ tài sản trí tuệ của nghệ sĩ liên quan mật thiết đến lịch sử nghệ thuật, phê bình, giám tuyển và thẩm định nghệ thuật.

Bài, ảnh: KHÁNH HUYỀN