Liên hợp quốc vẫn là hy vọng lớn nhất của thế giới

Quang cảnh kỳ họp Liên hợp quốc.

Liên hợp quốc (LHQ) ngày nay, một thể chế mạnh mẽ và nhiều nước tham gia hơn so với cơ chế cũ, đã tồn tại trong khoảng thời gian lâu hơn gần 4 lần so với Hội quốc liên. Tuy nhiên, khi Đại hội đồng (ĐHĐ) nhóm họp tuần này tại New York, LHQ - giống Hội quốc liên - có nguy cơ ngày càng không đáp ứng được nguyện vọng và mục tiêu đề ra.

Những nỗ lực hàng chục năm qua nhằm cải tổ Hội đồng Bảo an (HĐBA) LHQ giống như chính bản thân hội đồng này về các vấn đề như Syria, Biển Đông và nhân quyền bị bế tắc hoàn toàn. Năm thành viên thường trực gồm Anh, Pháp, Mỹ một phe, còn Nga và Trung Quốc một phe ngày càng đối đầu nhau. Các cường quốc đang nổi khác như Ấn Độ và Brazil muốn trở thành thành viên thường trực của hội đồng này, song lại không có hoặc ít lộ trình để đạt được mục tiêu này. Năm thành viên thường trực trên không mảy may có ý muốn chia sẻ quyền lực và không nước nào có thể nhất trí về việc nước nào khác được phép trở thành thành viên thường trực.

Kỳ họp của ĐHĐ bao gồm nhiều nước tham gia hơn chẳng khác nào nơi để nói chuyện phiếm như người ta vẫn bình phẩm. Như thường lệ, các kết quả chính của phiên họp tháng 9/2018 không đến từ phiên thảo luận toàn thể mà từ các cuộc gặp song phương bên lề giữa các nhà lãnh đạo. Kỳ họp ĐHĐ là dịp để các nước và nhóm nước nhỏ hơn nói lên tiếng nói của mình, và các nghị quyết đưa ra có thể hữu ích cho các sự nghiệp như thiết lập các thể chế nội bộ của LHQ hoặc tổ chức các sự kiện như Ngày Quốc tế Phụ nữ. Tuy nhiên, những nghị quyết kiểu này thường không mang tính ràng buộc, do đó, hệ quả là những nghị quyết về những vấn đề thực chất như cuộc xung đột Ukraine 2014 chắc chắn không có hoặc có ít tác động trên thực tế. Tất cả những thực tế trên là những gì hết sức xa vời so với mong mỏi và hy vọng của những nước sáng lập LHQ năm 1946.

Mặc dù vậy, điều đó không làm cho thể chế đa phương này trở nên vô giá trị. Những sứ mệnh của LHQ hiệu quả nhất lại thường do các thể chế nhỏ hơn, các cơ quan và đặc phái viên thực hiện. Thành tựu lớn lao của LHQ là đã duy trì và xây dựng được tinh thần hợp tác quốc tế như một điều gì đó tích cực dù trên thực tế chưa thực hiện được nhiều. Không có LHQ, thế giới này đã không thể có các Mục tiêu Phát triển bền vững như đã có và ít ra đã giúp định hình tư duy về xóa đói giảm nghèo toàn cầu. Tương tự với đó là tiến trình đạt được Hiệp định Paris về chống biến đổi khí hậu. Các cơ quan của LHQ như Chương trình Lương thực thế giới, Tổ chức Y tế thế giới, Tổ chức Lương Nông thế giới cũng như các cơ quan khác đều đối mặt với chỉ trích, song đây lại là những cơ quan "xương sống" cung cấp hỗ trợ nhân đạo thế giới mà không một nhóm đơn lẻ nào có thể tự làm được, ngay cả tổ chức phi chính phủ Chữ thập Đỏ.

Các sứ mệnh hòa bình của LHQ chỉ có thể được thực hiện khi các cường quốc thế giới nhất trí cần làm gì. Một số sứ mệnh có thể không bao giờ kết thúc, nhưng LHQ có thể khẳng định thành công ở lĩnh vực này, nhất là trong nỗ lực giám sát quá trình chuyển giao từ nội chiến sang hòa bình ở một số nước như Mozambique, Campuchia, Guatemala và Tajikistan.

Những người nắm giữ vị trí hàng đầu của LHQ mới thấy khó khăn để cân bằng nhiệm vụ của mình. Khi lên nắm quyền, Tổng Thư ký LHQ hiện nay Antonio Gutteres đề cập sự cần thiết phải cải tổ mạnh mẽ, song cũng cam kết giữ nguyên số nước thành viên thường trực. Thông điệp này dường như nhằm trấn an các nước vốn không rõ liệu ý ông Antonio nhắm đến các chính phủ nhỏ vốn chi phối ĐHĐ hay nhắm đến các cường quốc chi phối HĐBA hiện nay. Việc cải tổ thể chế hiệu quả có thể dẫn đến một thảm họa thế giới khác. Nhưng đến thời điểm này, vai trò quan trọng nhất của LHQ là đảm bảo các cường quốc mạnh nhất trên thế giới duy trì đối thoại thường xuyên về những vấn đề có ý nghĩa toàn cầu.

T.Phương