Lịch sử - Historai, tác phẩm sử học và điển tích kinh điển

Tác phẩm đặc biệt có giá trị về khoa học lịch sử, thực tiễn xã hội

Cuốn Lịch sử (Historiai) của tác giả Herodotus do Lê Đình Chi dịch, NXB Thế giới và Công ty Cổ phần Sách OMEGA Việt Nam liên kết xuất bản là công trình tập hợp các khảo cứu về lịch sử, văn hóa, phong tục, thiên nhiên, khí hậu, địa hình,... của những vùng đất mà tác giả đã tìm hiểu được, trong đó nhấn mạnh vào sự hình thành đế quốc Ba Tư, cũng như nguyên nhân và diễn biến của cuộc chiến tranh Hy Lạp - Ba Tư vào đầu thế kỷ V trước Công nguyên (TCN).

Tác phẩm Historiai được coi là mở đầu cho Sử học hiện đại phương Tây, được Herodotus viết vào thế kỷ thứ V (TCN). Tên tuổi của tác giả gắn liền với tác phẩm lịch sử này và ông được mệnh danh là "Cha đẻ của môn Sử học".

Dịch giả Lê Đình Chi và đại diện Nhà xuất bản lên nhận giải A Sách Quốc gia lần thứ 3.

Tác giả Herodotus đã biên soạn cuốn sách này bằng tiếng Hy Lạp cổ đại. Công trình này đã được chuyển ngữ sang tiếng Anh và tiếng Pháp. Dịch giả, TS. Lê Đình Chi đã dịch tác phẩm sang tiếng Việt từ bản Tiếng Anh và ông có tham khảo cả bản tiếng Pháp. Để giúp độc giả thuận tiện trong quá trình đọc tác phẩm, dịch giả lê Đình Chi đã bổ sung một số cước chú, mục lục các nội dung chính và niên biểu các biến cố được mô tả, cùng các địa danh, nhân vật, một số bản đồ về biểu diễn chính cảu cuộc chiến tranh Hy Lạp - Ba Tư thời cổ đại.

Theo Hội đồng Giải Sách Quốc gia, tác phẩm đặc biệt có giá trị về khoa học lịch sử, thực tiễn xã hội chính vì thế, Hội đồng đã đồng thuận cao trao giải A cho cuốn sách này.

Hơn hai trăm năm trước, Napoleon Bonaparte từng đứng trước binh sĩ của mình gần quần thể kim tự tháp đồ sộ ở Giza mà nói: "Từ trên đỉnh các kim tự tháp kia, bốn nghìn năm lịch sử đang chứng kiến các người chiến thắng". Có lẽ không ít người từng đặt câu hỏi từ đâu mà viên tướng người Corse biết được các kim tự tháp đó đã có bốn nghìn năm tuổi, và do đâu kim tự tháp lớn nhất trong quần thể Giza được gọi là kim tự tháp Kheops. Câu trả lời cho hai điều này có thể tìm thấy trong tác phẩm được coi là dấu mốc khởi đầu cho sử học phương Tây: Lịch sử (Historiai) của sử gia Hy Lạp Herodotus.

Cũng như trường hợp của nhiều tác giả thời cổ đại khác, không nhiều thông tin khả tín còn lưu lại về Herodotus, ngoài tên của ông (người Hy Lạp cổ thời đó chưa có khái niệm "họ" như ngày nay) được chính ông nói ra trong câu mở đầu của Lịch sử: "Herodotus thành Halikarnassos trình ra đây khảo cứu của mình…". Và cái tên này đã đồng hành cùng văn bản Lịch sử (Historiai) truyền lại tới tận ngày nay, giúp cho Herodotus vẫn được nhắc tới dù hai mươi lăm thế kỷ đã trôi qua.

Tại sao cuốn sách lịch sử tồn tại lâu đến thế?

Điều gì đã làm cho cuốn sách Lịch sử (Historiai) tồn tại được lâu đến thế qua thử thách của thời gian? Có lẽ trước hết là do sự hấp dẫn về nội dung của tác phẩm. Thật khó nói hết sức ảnh hưởng của Lịch sử tới văn minh phương Tây. Trong suốt chiều dài tồn tại 15 thế kỷ của mình, Lịch sử (Historiai) không chỉ là một tác phẩm sử học, mà từng nội dung trong đó đã trở thành những điển tích mang tính biểu tượng cao độ về nhiều lĩnh vực.

Trong những câu chuyện đầy ngụ ngôn, triết lý như cuộc luận bàn về hạnh phúc giữa Solon và Kroisos, về vận may và bi kịch của Polykrates, bi kịch gia đình của Periandros hay cách xử sự của Kambyses với hai cha con quan tòa Sisamnes, độc giả có thể cảm thấy những nét quen thuộc, tương đồng với cốt truyện của nhiều câu chuyện, bộ phim, vở kịch... mình đã xem, đã đọc đâu đó.

Tương tự như thế, những ai ưa thích khoa học tự nhiên hẳn sẽ thú vị và bất ngờ khi đọc những đoạn Herodotus viết về những loài động vật như mèo, sư tử, cá sấu sông Nile... rất sống động và chi tiết.

Hay những ai ưa thích địa lý, xã hội học có thể tìm thấy trong Lịch sử (Historiai) vô số ghi chép về các vùng đất, các tộc người nằm trong tầm hiểu biết của thời kỳ 2500 năm trước. Ở đây, độc giả sẽ tìm thấy mô tả về phong tục của người Ai Cập, Hy Lạp, Ba Tư, Babylon cho đến các tộc người du mục Skythia, về các công trình nổi tiếng của thế giới cổ đại như kim tự tháp Ai Cập, cổ thành Babylon, về tài hàng hải của người Phenicia qua câu chuyện về chuyến hải hành đầu tiên vòng quanh châu Phi.

Về phần các độc giả thích chủ đề lịch sử, chinh chiến, mưu bá đồ vương, Lịch sử(Historiai) cũng cung cấp vô vàn câu chuyện sống động về âm mưu, toan tính như câu chuyện về "khổ nhục kế" có lẽ xa xưa nhất từng được ghi chép còn lưu lại giúp người Ba Tư hạ thành Babylon, về Alexandros xứ Makedonia dùng kế lấy sát thủ tráo mỹ nữ ám sát sứ đoàn Ba Tư hay Harpagos nuốt hận tươi cười trả thù cho con trai.

Lịch sử - Historai, tác phẩm sử học và điển tích kinh điển.

Bên cạnh những trang sống động về mưu sâu kế hiểm, Lịch sử không thiếu những trang mô tả hào hùng về những trận đại chiến bi tráng ở Marathon, Thermopylai, Salamis, hay câu cảm thán của Xerxes khi chứng kiến trận Salamis: "Những người đàn ông dưới quyền ta đã biến thành phụ nữ, còn những phụ nữ dưới quyền ta (ám chỉ nữ vương Artemisia) thành đàn ông".

Nếu lo rằng Lịch sử (Historiai) là một cuốn sử khô khan, độc giả sẽ có một bất ngờ thú vị chờ đợi khi lật giở qua từng trang sách. Chỉ cần vượt qua thách thức từ sự lạ lẫm của những cái tên cổ xưa, độc giả sẽ lập tức cảm thấy đọc Lịch sử không khác mấy với đọc một truyện dài đầy hấp dẫn không kém gì Nghìn lẻ một đêm hay Đông Chu Liệt Quốc.

Hiện ra trên các trang sách là những nhân vật thật sống động với tính cách được mô tả hết sức thú vị. Đó có thể là anh chàng kẻ trộm vô danh người Ai Cập dễ khiến người ta nhớ tới nhân vật tên trộm thành Baghdad trên phim Hollywood hay Ali Baba trong Nghìn lẻ một đêm. Hay là Kyros vĩ đại đã lập ra đế chế Ba Tư hùng mạnh nhưng vẫn không tránh khỏi những hành vi ngạo mạn của người nắm quyền lực lớn lao trong tay như ra lệnh trừng phạt một… dòng sông để rồi gặp kết cục thê thảm khi đẩy tham vọng đế vương không biết giới hạn của mình đi quá xa.

Trong Lịch sử (Historiai), các nhân vật hiện lên sống động nhờ tính cách đa dạng, nhiều cung bậc. Có thể tìm thấy trong hàng trăm nhân vật những điển hình cho sự chung sống của những tính cách, phẩm chất trái ngược nhau trong cùng một con người như sự pha trộn giữa khôn ngoan táo tợn với hèn nhát ở Histiaios, giữa sáng suốt và mù quáng ở Kroisos, giữa uy vũ và sa đọa ở Kambyses,...

Thậm chí chỉ cần một câu nói bỡn cợt rằng nếu quân Ba Tư làm che khuất mặt trời khi bắn tên ra thì trận chiến chống lại họ sẽ diễn ra trong bóng râm thay vì dưới nắng cũng đủ để người chiến binh Dienekes được biết bao thế hệ độc giả ghi nhớ suốt hai mươi lăm thế kỷ qua.

Không gì khắc nghiệt hơn thử thách của thời gian, nhưng thời gian cũng rất công bằng, Lịch sử (Historiai), cũng như những tác phẩm cổ xưa có đủ sức hấp dẫn người đọc để được liên tục lưu truyền tới ngày nay không đứt đoạn bất chấp bao biến cố thăng trầm, sẽ còn tiếp tục hấp dẫn các thế hệ độc giả trong một tương lai lâu dài nữa.

Tình Lê - Lê Đình Chi