Làng Diềm xứ Kinh Bắc: Người quan họ không được lấy nhau khi đã 'kết chạ'

Cổng tam quan đền Cùng. Ảnh sưu tầm

Người quan họ không lấy nhau có gốc từ tục “kết chạ”

Trong số 49 làng quan họ của Bắc Ninh hiện nay, hiếm làng nào như làng Diềm còn duy trì được đội quan họ đông tới gần 100 người gồm đủ các thế hệ liền anh liền chị, với nhiều lứa tuổi và điều đặc biệt là trên dưới già trẻ trong làng đều biết hát quan họ.

Dân gian có câu “Miếng trầu là đầu câu chuyện”. Thật vậy, khi đến đây, trước khi nghe quan họ, chủ nhà sẽ mời khách trầu, những miếng trầu têm hình cánh phượng đặc trưng của làng quan họ.

Đền Vua bà ở Làng Diềm được dân quan họ Bắc Ninh xem là nơi thờ thủy tổ quan họ Bắc Ninh. Từ xưa, nhân dân Viêm Xá và người dân trong vùng vẫn truyền kể về Đức Vua Bà với những câu chuyện khác nhau và mang đậm màu sắc huyền thoại.

Có chuyện kể bà là vị hoàng hậu, không có con, gần cuối đời xin vua cho về quê, để góp công xây dựng quê hương. Nhưng đa số dân trong vùng thuộc lòng câu chuyện Bà là con gái vua Hùng. Trong ngày hội cướp cầu do vua tổ chức để chọn phò mã, bà đã không ưng thuận người được giải, vì vậy đã xin phép vua cha ra khỏi kinh thành đi du xuân cùng các thị nữ.

Bỗng trên đường du xuân, gặp cơn phong vũ, Bà và các thị nữ bị cuốn về trời rồi sau giáng hạ xuống trang ấp Viêm Xá cùng với 7 người khác họ. Ở đây, Bà dạy mọi người làm ăn, khai phá đồng ruộng, bờ bãi, xây dựng gia đình, lập nên làng xóm, kỷ cương cuộc sống cộng đồng. Rồi Bà sáng tác những bài ca, dạy mọi người ca theo lề lối. Từ đó trở thành quan họ. Ở làng Diềm ngày nay vẫn còn truyền tụng câu ca: “Thủy tổ quan họ làng ta/Những lời ca xướng Vua Bà sinh ra/ Xưa nay nam nữ trẻ già/Ai mà ca được ắt là hiển vinh”.

Trầu têm cánh phượng. Ảnh Minh Hy

Từ những truyền thuyết lưu truyền về vị thủy tổ quan họ, người quan họ từ đời này đến đời khác xem nhau là anh em một nhà, mối dây ràng buộc thâm tình ấy đã dẫn đến tục kết chạ, một hình thức kết nghĩa, giữa các làng mà chỉ ở vùng đất quan họ mới có.

Điều cấm đoán này có nguồn gốc từ quy định trong khoán ước của các làng cùng chạ. Khi hai làng đã kết chạ rồi thì cũng có nghĩa hai bên coi nhau như họ hàng, như anh em một nhà (dù ở hai công xã khác nhau nhưng vẫn coi là cùng huyết thống). Vậy nên các chạ đều ghi vào bản khoán ước chung là con trai, con gái đôi nơi không được lấy nhau. Tất cả con trai, con gái hai làng đều phải răm rắp tuân theo quy định bắt buộc này. Ai vi phạm sẽ bị xử phạt rất nặng và bị dư luận làng xã lên án.

Có nhiều nguyên nhân dẫn đến tục kết chạ, nhưng chủ yếu là do các làng cùng thờ chung một vị thần thành hoàng. Từ việc giữa hai làng có kết chạ với nhau đã dẫn đến việc các “bọn” quan họ giữa hai làng kết bạn truyền đời với nhau. Đây là loại kết bạn bền vững nhất, truyền từ đời này sang đời khác. Từ khi tục kết chạ không còn duy trì giữa các làng quan họ, thì “lời nguyền quan họ không lấy nhau” cũng dần dần bị phá bỏ.

Truyền thuyết về ba ông cá thần

Cạnh Đền thờ Đức Vua Bà là Đền Cùng, Giếng Ngọc. Giếng cổ nằm trước cửa Đền Cùng không chỉ có dòng nước ngọt lành nức tiếng mà còn chứa đựng nhiều câu chuyện ly kỳ về ba ông cá thần xuất hiện từ lâu.

Giếng Ngọc. Ảnh Minh Hy

Nghe liền chị kể, uống nước giếng Ngọc giúp giọng thanh hơn. Sở dĩ cá trong giếng được người dân tôn gọi là thần bởi không ai trong làng Diềm biết chính xác ba ông cá này có từ bao giờ. Nhưng những câu chuyện kỳ lạ xung quanh các ông cá thì người dân nơi đây không ai là không biết, tất cả được truyền kể cho các du khách ghé thăm.

Đó là câu chuyện về sự thủy chung của ba ông cá với Giếng Ngọc. Trải qua nhiều trận lụt lịch sử, có khi nước tràn miệng giếng nhưng ba ông cá vẫn sống trụ tại đây mà không hề bơi đi nơi khác. Người dân trong làng cũng nhiều lần thả vào trong giếng một số loài cá và rùa, nhưng lạ thay không lâu sau chúng đều chết hoặc bò đi nơi khác.

Những câu chuyện thực hư khó có thể giải thích này khiến Giếng Ngọc làng Diềm vốn linh thiêng càng thêm phần huyền bí. Dù tin hay không nhưng nếu có dịp đến đây, du khách đừng quên tự tay xuống xin nước trong lòng giếng, nhấp một ngụm để cảm nhận hương vị tinh túy của một làng quê quan họ.

Quả thật, đến với Bắc Ninh người ta muốn ở lại bởi tình quan họ, tình người trong mỗi câu quan họ.

“Khách đi xa, giữ chẳng cho về

Rằng người ơi sao nỡ chia lìa,

Rằng người ơi hãy ở bên tôi

Người đừng về đêm nay, quan họ nào chia tay”.

Những câu hát da diết ấy chắc chắn sẽ lưu luyến bất kể vị khách nào khi đến làng quan họ nơi đây.

Minh Hy