Kỳ 2: Cơ hội và thách thức

Ảnh minh họa. Nguồn: Internet

Kiến trúc là một ngành nghệ thuật đặc biệt, là cỗ máy cái sản sinh ra các ngành nghệ thuật khác. Lịch sử nhân loại đã gọi Kiến trúc là âm nhạc, là thi ca được viết bằng đá. Và vì thế, KTS là một nghề được xã hội kính trọng.

Thế nhưng, trong nền kinh tế thị trường (cho dù có sự điều tiết của Nhà nước và theo định hướng xã hội chủ nghĩa), thì kiến trúc không phải lúc nào cũng mang danh cao cả vì cộng đồng, vì xã hội, mà thực tế, kiến trúc còn vì lợi nhuận, vì lợi ích của các nhà đầu tư (hay các ông chủ?!) và nhu cầu của mọi tầng lớp trong xã hội. Từ người lao động làm công ăn lương (kể cả các trí thức) cho đến các nhà tư bản mới (và cả trọc phú mới). Vào cuối thập niên 90 trở lại đây đã xuất hiện những những xu hướng kiến trúc như thế.

Tôi rất ấn tượng và thú vị với thương hiệu “Nhà Vui” mà người sáng lập nó là Nguyễn Thu Phong, một KTS thuộc thế hệ 7X, thủ lĩnh của phong trào KTS trẻ do Hội KTS Việt Nam khởi xướng, với các kỳ liên hoan KTS trẻ toàn quốc nổi tiếng đình đám trong giới. Không như nhiều KTS mải miết tìm kiếm những dự án hoành tráng, hay những giải thưởng kiến trúc danh giá trong nước và quốc tế, thì Thu Phong đã rất nhanh nhạy tìm thấy ở TP.HCM, một TP trẻ đầy sức sống với hơn 10 triệu dân, đang chuyển mình mạnh mẽ về kinh tế và đô thị hóa, một thị trường nhà ở bình dân đầy hấp dẫn. Và thế là Cty tư vấn kiến trúc Nhà Vui ra đời với một Slogan tươi mới (chẳng có vẻ gì kiến trúc) “Trọn niềm vui sống”. Khởi nghiệp từ năm 2000 tại TP.HCM, chỉ trong khoảng vài năm, Nhà Vui từ một văn phòng tư vấn thiết kế đã nhanh chóng phát triển thành chuỗi với gần 20 văn phòng “Nhà Vui Center” và “Nhà Vui Construction” tại các quận của TP.HCM và nhiều tỉnh thành trên cả nước, trong đó có Hà Nội, Hải Phòng, Bình Dương… Để quảng bá và tiếp thị cho Cty của mình, các KTS của Nhà Vui đã tận tình tư vấn tại chỗ cho khách hàng về các mẫu thiết kế, giúp khách hàng có được sự hiểu biết nhất định về nhà ở, về trang thiết bị nội thất, về VLXD cho ngôi nhà tương lai của mình. Khách hàng của Nhà Vui ngày một đông, chủ yếu là tầng lớp bình dân, trung lưu tại đô thị. Hợp đồng thiết kế ngày càng nhiều, kèm theo đó là chuỗi cửa hàng bán VLXD, nội thất… cũng mang tên Nhà Vui, đã đem đến cho ông chủ của nó và các cộng sự một nguồn thu ổn định, dồi dào. Đến hôm nay, Nhà Vui đã trở thành thương hiệu có uy tín trên thị trường nhà ở đô thị. Tôi chợt liên tưởng đến thương hiệu “Phở 24” của DN Lý Quý Trung xuất hiện vào năm 2003 với vốn đầu tư ban đầu khoảng 1 tỷ đồng (VNĐ). Sau 5 năm khởi nghiệp với hàng trăm cửa hàng, Phở 24 đã trở thành ông kễnh trên thị trường đồ ăn nhanh ở Việt Nam. Và đến năm 2013, ông chủ Phở 24 đã bán 100% cổ phần thương hiệu này cho một tỷ phú nước ngoài với giá trị là 20 triệu USD để khởi nghiệp qua một lĩnh vực khác. Vậy thương hiệu Nhà Vui có giá trị bao nhiêu nếu ông chủ của nó chuyển nhượng? Tôi không biết, nhưng có điều chắc chắn sau gần 20 năm hoạt động, Cty Nhà Vui vẫn đang đứng vững và phát triển trong một thị trường cạnh tranh đầy khốc liệt bởi hoạt động của hàng ngàn Cty, văn phòng tư vấn kiến trúc.

Một trường hợp khác thuộc thế hệ 6X mà tôi cũng quan tâm, đó là KTS Văn Chương, ông chủ của Cty Tư vấn AC nổi tiếng và cả “tai tiếng” với Slogan “Kiến trúc dành cho người đẳng cấp”. Tôi biết Văn Chương từ rất lâu. Đó là một KTS tài hoa. Con trai nghệ sĩ nhiếp ảnh nổi tiếng trong thời kỳ chiến tranh chống Mỹ Phạm Huy Lượng. Trước khi thành lập Cty Tư vấn kiến trúc AC của riêng mình vào năm 2001, Văn Chương đã từng làm việc tại Viện Thiết kế nhà ở và công trình công cộng (nay là TCty Tư vấn xây dựng Việt Nam - VNCC) thuộc Bộ Xây dựng. Văn Chương là tác giả của hàng trăm công trình từ khách sạn, trụ sở cơ quan đến nhà ở, đặc biệt là nhà ở dành cho những người giàu, được xây dựng trên nhiều tỉnh thành trong cả nước, mà nhiều nhất là khu vực phía Bắc. Cái mà Văn Chương chịu nhiều tai tiếng (trong giới kiến trúc) là anh quá kiên trì đến cực đoan khi theo đuổi sáng tác theo phong cách kiến trúc cổ điển châu Âu, mà điển hình là kiến trúc cổ điển Pháp. Công trình của Văn Chương mỗi khi xây dựng lên đều được các nhà đầu tư khen ngợi, nhưng lại dị ứng với giới phê bình kiến trúc. Theo họ, kiến trúc của anh là nệ cổ, đi ngược với xu thế phát triển của thời đại. Thậm chí, có công trình của Văn Chương còn được đăng trên trang “đen” của Tạp chí Kiến trúc (Hội KTS Việt Nam)?! Thế nhưng, ít người biết rằng, tác giả của các công trình “nệ cổ” kia lại là một người lao động sáng tạo rất nghiêm túc. Với Văn Chương, nghệ thuật kiến trúc cổ điển châu Âu, trong đó có kiến trúc Pháp, là tinh hoa của kiến trúc nhân loại, nhưng để hiểu để cảm thụ được những tinh túy của nghệ thuật kiến trúc sang trọng này thì không chỉ qua sách vở, mà phải đi để trải nghiệm, để cảm nhận thực tế. Những chuyến đi qua Pháp, Ý, Hy Lạp, Đức, Hà Lan… rồi cả Mỹ, Canada và nhiều nước khác đã bồi đắp cho Văn Chương một kiến thức phong phú về nghệ thuật kiến trúc cổ điển châu Âu và kiến trúc Pháp, giúp anh trả lời câu hỏi, vì sao ở Việt Nam, kiến trúc Pháp lại có sức hấp dẫn đến mê hoặc như thế. Kiên trì với sáng tác theo phong cách cổ điển châu Âu nhưng phù hợp với điều kiện tự nhiên và văn hóa Việt, các thiết kế của Văn Chương được xã hội đón nhận, đặc biệt là ở thể loại khách sạn, nhà ở kiểu biệt thự, cho dù hiện có rất nhiều KTS cũng đang thiết kế nhái theo xu hướng này. Khách hàng của Văn Chương không chỉ là các đại gia lớn, mà còn là những người có tiền, có tri thức. Cho đến thời điểm này, sau gần 20 năm thành lập, tên tuổi của KTS Văn Chương và Cty AC đã trở thành địa chỉ tin cậy để các chủ đầu tư (tư nhân và cả nhà nước) tìm đến.

Khi trào lưu Kiến trúc xanh, kiến trúc bền vững, kiến trúc thân thiện với môi trường tràn vào Việt Nam vào cuối thập niên 90, được Hội KTS Việt Nam đón nhận, cổ súy và vận động. Người đầu tiên sáng tác theo xu hướng này không ai khác, theo tôi, là KTS Võ Trọng Nghĩa. Với tác phẩm “Cà phê Gió và Nước”, một công trình kiến trúc hiện đại, theo xu hướng kiến trúc xanh được xây dựng hoàn toàn bằng vật liệu tre, lá truyền thống, Võ Trọng Nghĩa đã mang đến một luồng gió mới trong trẻo cho nền kiến trúc Việt Nam những năm đầu đổi mới. “Cà phê Gió và Nước” đem lại vinh quang cho Võ Trọng Nghĩa với vô số giải thưởng kiến trúc danh giá của Việt Nam và quốc tế. Và cũng từ đó, nhiều tác phẩm kiến trúc xanh của Nghĩa ra đời được thế giới đón nhận và tôn vinh. Võ Trọng Nghĩa đã trở thành hiện tượng của Kiến trúc Việt Nam thời mở cửa, là cái tên hot nhất của truyền thông và là thần tượng của rất nhiều lớp sinh viên kiến trúc. Rồi khoảng 10 năm gần đây, nổi lên các gương mặt như KTS Hoàng Thúc Hào, Nguyễn Hoàng Mạnh, Đoàn Thanh Hà, Hồ Khuê, Nguyễn Xuân Minh… với nhiều thành công trong sáng tạo theo hướng kiến trúc xanh.

Kể ra một số trường hợp trong rất nhiều trường hợp, để thấy rằng, trong cái sự bề bộn và hỗn độn của kiến trúc hiện nay, đã và đang định hình những xu hướng với những tên tuổi mới đầy khao khát sáng tạo. Và đây chính là mảnh đất màu mỡ để các nhà lý luận và phê bình kiến trúc khai thác.

Kinh tế thị trường dù rất nghiệt ngã, nhưng cũng lại mở ra cơ hội cho những ai dám làm, dám dấn thân. Sự thành công của các KTS nói trên và rất nhiều KTS khác, không chỉ là những giải thưởng (mà thực tế có người chưa hề nhận được một giải thưởng kiến trúc nào kể cả trong nước và quốc tế), mà cái quan trọng là bằng tài năng, niềm đam mê và kiên trì trong lao động sáng tạo họ đã khẳng định được vị trí của mình với cộng đồng, được cộng đồng và xã hội đón nhận, trân trọng. Chính họ đã và đang góp phần làm phong phú nền kiến trúc Việt Nam thời kỳ đổi mới.

Kiến trúc hôm nay đang đứng trước ngã ba đường của sự phát triển kỹ thuật số, của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, của internet kết nối vạn vật và sự bất ổn ngày càng tăng bởi biến đổi khí hậu gây ra trên phạm vi toàn cầu. Toàn cầu hóa, quốc tế hóa đã xóa nhòa biên giới mềm của mỗi quốc gia, làm cho kiến trúc bản địa được nhận diện rõ ràng hơn, khách quan hơn (kể cả tôn vinh và phê phán) trước ánh sáng soi chiếu và giao thoa của kiến trúc nhân loại.

Những ngày tháng 9 vừa qua, trên Diễn đàn kinh tế thế giới (WEF) về ASEAN tổ chức tại Hà Nội với hơn 1.000 đại biểu đến từ nhiều nước trong khu vực và thế giới, trong đó có nhiều nguyên thủ quốc gia đã bàn thảo về cơ hội hợp tác, khả năng nối kết kinh tế giữa các nước ASEAN để cùng phát triển trong thời kỷ cách mạng 4.0, trong đó có xây dựng TP thông minh (Smart City) với TP số hóa (Digital City). Kiến trúc của chúng ta cũng phải chuẩn bị để bước vào cuộc chơi lớn này. Công nghệ số sẽ làm thay đổi tư duy truyền thống của quy hoạch đô thị và kiến trúc. Việt Nam hiện nay chưa có đô thị nào được ghi nhận trên bản đồ các TP thông minh trên thế giới. Và vì thế, sự lựa chọn đúng đắn cho bước đi của cách mạng 4.0 ở nước ta là phải tìm ra các điểm kết nối phù hợp trong điều kiện thực tế của đô thị hiện nay, ngoài việc xây dựng một Chính phủ điện tử, một nền hành chính kết nối, thì đó là giao thông kết nối, y tế kết nối, đào tạo kết nối, mạng lưới dịch vụ kết nối… Sẽ ra sao, khi đời sống đô thị được công nghệ số hóa. Khi ấy (theo suy nghĩ của tôi) đường phố sẽ không còn cảnh tắc nghẽn giao thông bởi người ta sẽ làm việc trong những văn phòng ảo, đi lại đã có phương tiện công cộng hay Grab-Uber. Trung tâm thương mại, siêu thị sẽ đâu còn rộng lớn như bây giờ, thậm chí còn không tồn tại và nhà phố với cửa hàng san sát cũng sẽ dần biến mất bởi người ta mua hàng qua mạng và được phục vụ nhanh chóng bởi hệ thống “ship” chuyên chở đến tận nhà. Con người sẽ chỉ cần biết đến một Amazon hay Alibaba và eBay là có đầy đủ mọi thứ cho đời sống. Quy hoạch - Kiến trúc thời 4.0 liệu rồi có thay đổi?! Sẽ có rất nhiều vấn đề đặt ra cho Kiến trúc. Như Kiến trúc thời 4.0 là gì? Bản sắc thế nào? Mối quan hệ tương tác giữa con người với kiến trúc, với thiên nhiên ra sao? Rồi KTS Việt Nam, đặc biệt là thế hệ KTS trẻ, những người nắm quyền lực sáng tạo để quyết định nền nghệ thuật Kiến trúc nước nhà, sẽ được chuẩn bị hành trang thế nào cho cuộc cách mạng 4.0 này? Đây là câu hỏi lớn cần được trả lời.

Vào lúc này tôi lại nhớ những lời tâm huyết của F.L.Wright, KTS lừng danh thế giới, cây đại thụ của kiến trúc thế kỷ XX, cha đẻ của trường phái kiến trúc hữu cơ “Hãy coi việc xây một cái chuồng gà cũng quan trọng như xây một tòa thành. Trong lĩnh vực nghệ thuật, độ lớn của một bản thiết kế không có mấy ý nghĩa, nếu bỏ qua khía cạnh tiền nong. Sức diễn cảm mới là điều thực sự cần tính đến. Một KTS có thể lớn trong một cái nhỏ, hoặc có thể nhỏ trong một cái lớn” (F.L.Wrigt-The Future of Architecture). Còn mới đây, trong Thư gửi KTS nhân kỷ niệm 70 năm thành lập Hội KTS Việt Nam (1948 - 2018), Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc đã chỉ rõ “Kiến trúc là văn hóa, là kiến tạo. Vì thế, KTS phải là con người văn hóa, con người kiến tạo”.

Mong sao KTS của chúng ta sẽ là những người như thế! Và nền Kiến trúc Việt Nam hiện đại sẽ được xây dựng lên và phát triển bởi chính những con người như thế!v

(Hà Nội, mùa Thu 2018)

KTS Phạm Thanh Tùng
Chánh Văn phòng Hội KTS Việt Nam