Kỳ 1: Chàng trai Pháp chân trần đóng khố

Yoo Condo đóng khố khi sống ở Sar Luk.

Dấu xưa

Gấp lại cuốn sách dầy 446 trang của nhà dân tộc học người Pháp lừng danh Condominas, người thầy của bao thế hệ dân tộc học khắp năm châu, không nén nổi tò mò, tôi lần theo chỉ dẫn trên tấm bản đồ in trong sách để tìm đến làng Sar Luk (huyện Lắk, tỉnh Ðắk Lắk), cách TP. Ðà Lạt 120km và TP. Buôn Ma Thuột khoảng 100km.

Sau khi hỏi thăm khá nhiều người nhưng không ai biết Sar Luk ở đâu, chúng tôi may mắn gặp anh Y Siêng Păngting và vỡ lẽ làng đã được đổi tên thành thôn R’Chai A (xã Krông Knô). Anh là thôn trưởng của thôn này. Y Siêng bảo “muốn biết chuyện của 70 năm về trước thì phải gặp những bậc cao niên trong làng” rồi anh cùng lên ô tô chỉ đường cho chúng tôi đến nhà già Y Wan Rơ Tung.

Bến nước trên sông Krông Mô.

Lưng hơi bị còng, chân bước khập khiễng, dáng vẻ uể oải nhưng khi nghe chúng tôi nhắc tới GS Condominas, cụ già 81 tuổi tươi tỉnh hẳn lên. Già bảo khi Yoo Condo xuất hiện ở nơi này (năm 1948-PV), Sar Luk chỉ là một làng nhỏ bé, heo hút dưới chân núi hùng vĩ, bên bờ con sông Krông Nô hoang vắng. Mỗi lần muốn đổi muối về ăn phải băng rừng vượt núi xuống tận Nha Trang, đi về mất một tháng ròng. Anh Y Siêng giải thích: Condo là chữ viết tắt của Condominas, còn Yoo là cách người M’Nông Gar dùng để gọi một người từ nơi khác đến mà đã trở nên ruột thịt, một cách gọi vừa kính trọng vừa thân thiết.

Sar Luk lúc ấy chỉ có 146 người nên sự xuất hiện đường đột của anh chàng da trắng cao lớn trở thành chuyện lạ khiến làng xóm xôn xao. Hồi đó dẫu mới 11 tuổi nhưng Y Wan nhớ như in hình ảnh chàng “khổng lồ” mặc bộ âu phục cũ màu vàng nhạt, đi giày da cao cổ, đội mũ dạ rộng vành và đeo ba lô rất to sau lưng. Anh cười thật hiền và nói bằng tiếng M’Nông Gar giọng lơ lớ: “Tôi tên là George Condominas, người Pháp. Tôi muốn ở lại đây”. Anh ta theo chúng tôi đến nhà già làng và được cho ở lại.

Như người M’Nông Gar chính cống

Chỉ cho chúng tôi vạt đất cỏ lên xanh um bên bờ sông, Y Siêng nói: “Ðây là nơi dân làng từng dựng nhà cho Yoo Condo, một ngôi nhà kiểu M’Nông dài 12m, cũng có kho thóc ở trên, bếp lửa ở dưới. Thời gian đầu Condominas ở tạm nhà dân nhưng sau đó được người làng dựng cho căn nhà này”.

Già Y Wan hào hứng kể: Yoo Condo học tiếng M’Nông nhanh lắm! Ban đầu có người phiên dịch đi theo nhưng chỉ vài tuần sau là nó nói chuyện với mọi người mà không cần phiên dịch nữa. Condo ăn tất cả những gì mà dân làng ăn: từ đọt mây, lá bép, con mối đến quả cà đắng nấu với cá suối, canh ớt nấu bằng huyết trâu để trong ống lồ ô, cháo cho vào quả bầu để lên men, uống ngụm nước chiết từ rễ cây rừng..., kể cả món canh “cứt trâu” mà nhiều người lạ không ăn được khi đến làng. Ðó là một loại “súp” gần giống món “thắng cố” của người H’Mông phía Bắc, nấu lẫn tất cả ruột phèo và những gì chứa trong dạ cỏ của con trâu pha thêm một ít nước.

Anh cũng đóng khố và đi chân đất khi lên rẫy, săn thú, bắt cá suối với dân làng; tham gia tất cả nghi thức từ lễ cúng đất, hiến tế trâu, bôi máu vào lúa đến các đám cưới, bỏ mả, xử phạt mối tình loạn luân giữa Tieng và Aang... Hình phạt không gây đau đớn về thể xác nhưng khiến người phạm tội xấu hổ vì bị khinh bỉ, bôi phân vào cằm... Chàng Tieng đẹp trai đã tự tử vì cảm thấy bế tắc.

Một gia đình người bản địa ở Tây Nguyên.

Suốt 2 năm ròng rã Yoo Condo vui buồn cùng dân làng, chia sẻ nỗi lo lắng khi hổ dữ vào tận chuồng bắt lợn và vồ hụt các thanh niên ở Sar Luk, khi cả đại gia đình trong làng chết vì dịch bệnh. Anh và người làng Sar Luk kinh hồn bạt vía khi nghe tin làng bên vừa có 9 người bị tàn sát cùng một lúc và 8 người khác bị bán làm nô lệ vì bị kết tội làm các trò phù thủy…

Ám ảnh khôn nguôi với tình trạng dịch bệnh và cách chữa bệnh của người M’Nông Gar, GS Condominas viết: “Những túp nhà đổ nát, mái tranh thủng toang hoác, nằm trên một nền cao um tùm cỏ và bụi rậm: Sar Luk đấy. Một trận dịch trầm trọng vừa tàn phá ngôi làng; dân cư đã bỏ làng đến sống ở chòi rẫy hay các căn lều được dựng lên trong dịp này, ven rẫy... Ðến khi các Thần ưng thuận cho chọn địa điểm mới, người ta đã dựng lại làng sau một chỗ khuỷu lớn của con sông”.

Yoo Condo không khỏi lo lắng khi thấy hầu như các căn bệnh đều được chữa trị tương tự nhau: dùng bùa phép, cúng bái”.

Anh lặng lẽ đưa thuốc cho một số người uống để chữa bệnh hoặc khuyên họ đến bệnh viện. “Dân làng biết uống thuốc và đi bệnh viện nhà nhờ Condo đó!”, già Y Wan nhớ lại.

Người làng Sar Luk nói Yoo Condo đã sống ở đây như một người M’nông Gar thực thụ.

(Còn nữa)

Kim Anh