Kiêu hãnh đưa nghệ thuật múa rối vượt đại dương

Bảo tàng rối của ông Mẽ đã lên đến hàng nghìn con.

Sống bằng tích cũ trò xưa

Ai đã từng thưởng thức phường rối Chàng Sơn biểu diễn sẽ thấy ngay từ những phút đầu sự sôi động đã ào ạt khi những con rối theo nhịp điều khiển tài tình của những nghệ nhân cứ nhảy múa hoặc thoăn thoát trên sóng nước mặt hồ.

Thế rồi, “cậu bé rối” trèo lên cây cau cao vài thước bẻ một buồng tươi đưa xuống cho cụ bà. “Cụ bà rối” lại tỉ mẩn bổ cau têm trầu rồi trao lại cho cậu bé đem đi mời khách. Không khí càng lúc càng sôi động khi các quân rối từ thủy đình tiến đến khán giả.

“Thật là, nếu chỉ kể thôi thì múa rối cũng chỉ mờ nhạt vô hồn. Nhưng thực sự mắt thấy và hòa vào không khí của phường rối thì mới thấy hết những tài tình, khéo léo của những rối gỗ mà hồn phách như người”, anh Nguyễn Văn Viên, phó phường rối nước Chàng Sơn cho biết.

Tích trò mở đầu cho rối nước Chàng Sơn này cũng là sáng tạo của anh Viên. Bởi trước kia, tích diễn “rối nước mời trầu” chỉ có cảnh cậu bé trèo lên cây cau rồi tụt xuống. Nhưng nay, sự cải tiến kỹ thuật cho “cậu bé rối” có thể trèo lên hái quả và bà cụ đỡ lấy buồng cau để têm trầu mời khách là một phá cách lạ.

Cũng theo anh Viên thì nét đặc trưng của phường rối nước Chàng Sơn là múa rối bằng dây thay vì múa bằng sào như các phường rối khác trong cả nước. Với kỹ thuật này, nghệ nhân có thể đưa quân rối đi xa hàng chục mét so với thủy đình. Nhưng để làm được thì phải chuẩn bị thật công phu, nhuần nhuyễn cả hai tay.

Dẫn dắt phường rối Chàng Sơn bây giờ là nghệ nhân cao tuổi Nguyễn Văn Dậu. Vừa có trong tay những bí kíp cổ xưa, lại am tường sử rối của làng nên ông Dậu tỏ ra thích thú hơn bất cứ chuyện gì khi ai hỏi về rối.

Tuy nhiên, chính ông Dậu cũng không rõ nghề rối ở đất quê mình xuất phát từ đâu và có từ khi nào. Ông chỉ biết đã vài trăm năm quân trò theo chân các cụ kị ông bà lên bờ xuống nước mà tính đến ông Dậu là đời thứ năm.

Từ đời cụ Trúc Nguyên đã là trùm phường rối Chàng Sơn, rồi truyền lại cho con trai là Nguyễn Hữ. Cụ Hữ truyền lại cho con là Nguyễn Luật, cháu là Nguyễn Tân, chắt là Nguyễn Văn Dậu. Một gia đình năm đời nối tiếp nhau giữ ngôi trùm phường là một điều rất hiếm ở các phường rối khác.

Ông Dậu cho biết, từ khi tóc còn để chỏm thì ông đã theo gánh rối của bố (tức cụ Quản Tân) đi khắp làng trên xóm dưới, ngâm mình dưới nước sau bức mành thủy đình để học cách giật dây điều khiển quân trò. Những con rối qua bàn tay của cụ Quản Tân trở nên lung linh, sống động, có hồn, có vía như người thật.

Ở Chàng Sơn, có một lời đồn mang tính truyền thuyết của dân gian từ xa xưa với lời nguyền: Ai mà để thất truyền nghề rối thì sẽ tuyệt tự. Chẳng biết có thật hay không, nhưng ông Dậu cũng tỏ ra lo lắng.

Khác với các phường rối xung quanh, con rối Chàng Sơn phải do chính tay người thợ Chàng Sơn làm ra và không được mượn của ai, cũng không được mua từ nơi khác về.

Vì thế, nghệ nhân rối không chỉ biết các tích trò, mà còn là những thợ mộc có hoa tay. “Rối nước của Chàng Sơn phải chọn được gỗ vàng tâm. Loại gỗ này vừa quánh dẻo vừa nhẹ, nhưng vì giá cao nên thường chỉ làm bằng gỗ sung. Gỗ sẽ được phơi khô vừa độ rồi mới đem ra làm”, ông Dậu bật mí.

Truyền nhân đẽo rối

Làm một con rối, chỉ tính riêng việc đẽo gọt thành hình đã mất chừng ba công thợ mộc, còn thời gian tính toán chia cắt các khớp nối tạo cử động, làm các lỗ luồn dây sẽ mất rất nhiều thời gian. Nhiều khi phải năm lần bảy lượt từ nhà ôm rối ra ao để thử chìm – nổi rồi lại đục đẽo cắt gọt.

“Đã theo nghề rối thì phải biết chấp nhận lênh đênh cùng sóng nước. Tiền tài, danh vọng là những thứ mà nếu theo nghề rối thì không thể có được. Những người trẻ theo nghề là điều rất quý, nhưng theo đến mức độ sống còn với nghề thì hiếm”.

Ông Nguyễn Văn Dậu,
trùm phường rối nước Chàng Sơn

Nhiều người nghĩ, nghề mộc là một trong những nghề nhàn vì nắng không đến mặt, mưa không đến đầu. Điều ấy có thể đúng một phần, nhưng với thợ đẽo rối thì ngược lại.

Có những buổi, chính ông Dậu và các phó mộc phải ngâm mình dưới nước lạnh vài tiếng đồng hồ vừa để thử rối, vừa để tập luyện.

Nhưng ông Dậu bảo, ông và cả 5 đời đã sống với rối, coi rối là linh hồn, là duyên nghiệp. Cho nên những khổ nhọc ông chịu được hết. Ông chỉ buồn khi mỗi buổi biểu diễn mà thiếu đi sự ồn ào, thiếu đi những tiếng vỗ tay tán tụng của người xem.

Ở phường rối Chàng Sơn bây giờ, anh Nguyễn Văn Viên là một người quan trọng. Bởi lẽ, nghề đẽo rối không phải ai cũng theo được, mà theo đến mức sành nghề, coi nghề là duyên nghiệp, là sống còn lại là một điều khó.

Thế nhưng, với đam mê cộng một chút tài hoa của một anh phó mộc trẻ tuổi mà phường rối Chàng Sơn và dòng họ Nguyễn 5 đời ăn ở với rối kia không còn sợ nguy cơ thất truyền nữa.

Sinh năm 1982, ở lứa tuổi gần 40 bạn bè cùng lứa đã công thành danh toại. Riêng anh Viên lại theo một con đường khác, con đường của cha ông, của văn hóa làng quê và của chính mảnh đất Chàng Sơn này.

“Nhiều bạn bè cứ thắc mắc sao không làm nghề gì khác mà lại theo nghề đẽo rối. Thực tình không dễ trả lời, vì mình đam mê lại không thể để làng mất đi một thứ nghề cổ. Cho nên, dù sống dù chết thì cũng cố mà theo”, anh Viên chia sẻ.

Với đôi bàn tay thoăn thoắt những bào, những đục, khối gỗ sung thô ráp kia chỉ vài ba hôm sau đã thành hình thành dạng. Những khớp chi chuyển động như người, và ánh mắt nụ cười trên con rối đã thần sắc hồn vía như thật.

Hiện anh Viên đang là phó phường rối Chàng Sơn, dù từng được trao danh hiệu nghệ nhân giỏi của Hà Nội nhưng những lo lắng hằn in trên khuôn mặt chàng trai trẻ vẫn không giấu nổi. Anh bảo, làm sao phải sưu tầm lại được các tích trò cũ rồi biến hóa cải tiến theo lối hiện đại thì mới có người xem.

Nhiều con rối của ông Mẽ đã xuất khẩu sang nước ngoài.

Rối vượt đại dương

Thực ra, chẳng có phường rối nào biểu diễn múa rối trên mặt biển. Cũng chẳng con rối nào tự vượt được đại dương. Ví thế cũng là để tán tụng một trong những nghệ nhân biết đưa múa rối ra với thế giới, để thế giới biết đến Việt Nam.

Ông là nghệ nhân Phạm Văn Mẽ, người làng Rạch Nam Giang (Nam Trực – Nam Định). Nói tới ông, nhiều người yêu múa rối trên khắp thế giới đều biết đến, đều mê mẩn trước những hình hài gỗ tượng mà sao cứ động đậy, uyển chuyển như một phép màu bước ra từ cổ tích.

Ông Mẽ tự giới thiệu là người “ăn đời ở kiếp” với rối. Vừa có mặt trên cõi đời, ông đã biết đến những con rối do bố làm ra. Rối cũng là đồ chơi con trẻ thay cho những thứ trống bung, trống cóc. Lớn lên tí nữa, những lời ca, những kinh kệ tự thấm vào người, giống như con chiên ngoan đạo tự thấm lời kinh.

Thời những năm sau đổi mới, rối làng Rạch gần như đi vào quên lãng. Bởi lúc ấy, vì miếng cơm manh áo, người ta bỏ hết vào Nam, không ai trong làng nghĩ tới rối nữa. Ông Mẽ cũng buồn bã xếp đục xếp bào trong hòm, tưởng đã phải “li dị” với thứ nghề cổ truyền.

Nhưng ông trời còn thương đến kẻ có lòng tin. Cách đây hơn chục năm, phường rối như nắng hạn gặp mưa rào, nghề làm rối vì thế mà được vực dậy. Già trẻ trai gái làng Rạch cũng phấn chấn hơn mà hồi tâm chuyển ý chuyên nghề với rối.

Ông Mẽ hồi tưởng lại quãng thời gian ấy mà giọng cứ lạc đi như sắp khóc: “Lúc ấy tôi đứng đầu hội rối. Nhiều lần đưa anh em đi các nơi biểu diễn, dù là không công nhưng thấy người ta háo hức, thích thú thì mình cũng thêm động lực. Chứ dù được trả công nhưng biểu diễn xong chẳng ai vui vẻ, chẳng ai vỗ tay tán thưởng thì buồn lắm”.

Niềm tin là vậy, còn sự thật phải có tiền thì phường rối mới có thể tồn tại. Có bột mới gột nên hồ nên ông Mẽ cứ âm thầm dùng cái hoa tay của mình mà tạo tác ra những con rối, những hình chú Tễu để bán. Phường rối trong Nam ngoài Bắc nghe tiếng hoặc chỉ nhìn con rối là biết có phải do tay ông Mẽ làm ra hay không.

Tiếng lành đồn xa, không biết thế nào mà những phường rối nước ngoài biết đến ông Mẽ. Họ sang tận làng Rạch, đặt hàng ông đục cho những con rối đẹp. Bởi vậy, rối ông Mẽ vượt đại dương sang Trung Quốc, Nhật Bản và nhiều nước châu Âu.

Nói đến đây, lại thấy cái ảnh cũ đóng khung trên tường chụp chú Tễu khổng lồ triển lãm tại “Di sản văn hóa - Bảo tàng dân tộc học và hình ảnh APEC”. Đó là chú Tễu do chính tay ông Mẽ hướng dẫn các học trò của làng Rạch.

Không chỉ biết điều khiển múa rối, ông Mẽ còn là một nghệ nhân chế tác rối.

Một tay “câu” nghề cổ

Nam Giang vốn là cái nôi của nghề múa rối. Tất nhiên, rối cạn hầu thánh của đất này đã thành huyền thoại. Nhưng làng Rạch dường như còn là nơi phát xuất thứ nghề giải trí vừa tao nhã lại nghệ thuật này.

“Thường thì khi no cơm ấm áo, người ta mới nghĩ đến những trò giải trí. Nhưng làng tôi đây, quanh năm bùn đất ruộng đồng vậy mà các cụ lại sản sinh, gìn giữ được nghề rối. Nhưng từ khi có miếng ăn miếng để, thì nghề lại cứ lụi tàn”, ông Mẽ băn khoăn.

Những quá vãng lại như hiện về trong trí nhớ của lão nghệ nhân. Quang cảnh đàn bà, trẻ con dắt díu nhau qua những triền đê, khóm trúc trong đêm trăng giãi đi xem diễn rối với những trò chú Tễu cưỡi trâu thổi sáo; tích Phạm Lãi gặp Tây Thi giặt lụa ở bến Trữ La, hay tích “Triệt giang phò A Đẩu” trong truyện “Tam Quốc chí” cứ hiện dần đều trong con người sống bằng tâm tưởng.

Tình yêu quả là thứ kỳ diệu. Khi thấy nghề cổ của làng sắp biến mất, chính ông Mẽ quyết tâm phục dựng lại bằng mọi giá. Ông bảo, nghĩ được đã rất tích cực nhưng làm được sao khó quá. Ngay việc chọn gỗ làm tượng rối cũng gần như bị thất truyền.

Mầy mò từ năm 1994 rồi ông cũng thành lập được hội rối vỏn vẹn 9 người chuyên “vác chuông đi đánh xứ người”. Có lần, đi diễn ở một huyện xa với các tích truyện: Công chúa xứ Tràm; Chiếu dời đô; Cưỡi ngựa xem hoa. Diễn xong, chẳng ai vỗ tay trừ một vị khách lạ.

Sau đêm đó, ông khách lạ mới đến tận làng Rạch tìm hiểu và bảo: Cái thứ nghề cổ của làng ông là thứ nghề quý. Nếu biết phục dựng làm cho rối múa như người múa thì không thiếu đất dụng võ. Vậy là, một tay ông Mẽ “câu” lại nghề cổ từ các tích truyện, để rồi tay kia lần mò tìm hướng biểu diễn. Quả thật, khi đã tìm ra bí kíp thì việc nhanh thành.

Sau những buổi biểu diễn ở Hà Nội, Đà Nẵng, TP Hồ Chí Minh thì các nước như Trung Quốc, Thái Lan, Thụy Điển, Pháp, Mỹ… đã biết tiếng và mời phường múa rối làng Rạch biểu diễn.

Cho đến bây giờ, dám nhận mình là người “ăn đời ở kiếp” với rối, ông Mẽ đã đủ một cơ ngơi mà ông tạm gọi là bảo tàng rối để ai đến có thể tùy ý xem xét để hiểu hơn về một thứ nghề của làng.

Không chỉ có những con rối mới do chính tay ông làm ra, trong bảo tàng ấy còn có cả những con rối cũ mà xem chất liệu độ màu có thể đoán định vài chục năm tuổi. Hỏi ra mới biết, mấy năm trước ông đã lặn lội khắp nơi tìm mua lại những con rối từ thời bao cấp cho bộ sưu tập.

Vì là một nghệ nhân trong nghề nên ông Mẽ cũng rành sử rối. Ông bảo, phường rối đã có vài trăm năm, nhiều trò diễn cổ vẫn còn nguyên giá trị chuyển tải thông điệp. Nhất là vào thời nhà Trần thì phường rối đạt đỉnh vinh quang nên mới có rối cung đình.

Cũng bởi thế mà từ khi phục dựng lại nghề cổ, ông Mẽ có đi sưu tầm lại những điển tích để khơi lại cho phường rối những tuyệt đích nghệ thuật. Đến nay, không chỉ sở hữu dăm ba trò diễn, ông Mẽ đã có trong tay hơn nghìn tiết mục khác nhau. Trò nào cũng đặc sắc, đáng xem và đáng ngẫm.

“Nghệ thuật múa rối là cộng hưởng độ tinh tế của nghệ nhân từ khâu tạo hình đến sự khéo léo, nhịp nhàng trong từng tích diễn. Đẽo gọt tượng rối là một nghề, nhưng để nghề thành nghệ là cả quá trình. Tượng rối không chỉ có hồn, các khớp chi linh hoạt, mà con rối còn nói được tâm tưởng, ý tứ”.

Nghệ nhân Phạm Văn Mẽ.