Kế thừa giá trị văn hóa truyền thống trong xây dựng hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người Việt Nam hiện nay

Hình minh họa

Vai trò của giá trị văn hóa truyền thống trong xây dựng hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người Việt Nam hiện nay

Những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc ta đã được khẳng định: “Đó là lòng yêu nước nồng nàn, ý chí tự cường dân tộc, tinh thần đoàn kết, ý thức cộng đồng gắn kết cá nhân - gia đình - làng xã - Tổ quốc; lòng nhân ái, khoan dung, trọng nghĩa tình, đạo lý, đức tính cần cù, sáng tạo trong lao động; sự tinh tế trong ứng xử, tính giản dị trong lối sống…”(1). Những giá trị văn hóa truyền thống này đã tạo nên sức mạnh nội sinh của dân tộc Việt Nam; là những nhân tố quan trọng định hướng tư tưởng, tình cảm, hành động của con người Việt Nam trong suốt quá trình phát triển; góp phần tạo nên con người Việt Nam có lòng yêu quê hương, đất nước nồng nàn, tinh thần đoàn kết, ý thức cộng đồng, giàu lòng nhân ái, lao động cần cù, chiến đấu dũng cảm, sống thích ứng…

Nói tới văn hóa Việt Nam là nói tới con người Việt Nam. Nói tới giá trị văn hóa truyền thống Việt Nam là nói tới dân tộc Việt Nam. Giá trị văn hóa truyền thống Việt Nam là sự chắt lọc và kết tinh tất cả những gì ưu tú, tinh túy, tốt đẹp nhất trong suốt lịch sử đấu tranh dựng nước và giữ nước. Nó được lưu truyền cho các thế hệ sau, được các thế hệ gìn giữ, kế thừa, phát huy để trở thành nguồn lực nội sinh cho công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.

Vai trò đặc biệt quan trọng của giá trị văn hóa truyền thống là sự tham gia xây dựng hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người Việt Nam hiện nay. Quá trình này được thực hiện thông qua sự hội tụ và lan tỏa những giá trị văn hóa cốt lõi, làm cho nó được hiện thực hóa trong cuộc sống, làm cho các giá trị văn hóa và chuẩn mực mới vừa hợp truyền thống vừa mang hơi thở của thời đại, cụ thể: 1) Thực tiễn lịch sử cho thấy, các giá trị văn hóa truyền thống có khả năng làm cho các giá trị văn hóa và chuẩn mực mới vẫn đậm đà bản sắc dân tộc, như: các giá trị lòng yêu nước, tự cường, đoàn kết, ý thức cộng đồng, nhân ái, khoan dung, nghĩa tình, đạo lý, cần cù, sáng tạo… cho đến nay vẫn còn nguyên giá trị; 2) Các giá trị văn hóa truyền thống có khả năng làm cho các giá trị văn hóa và chuẩn mực mới được tiếp nhận, bổ sung và phát triển phù hợp với yêu cầu mới của lịch sử, như: các giá trị văn hóa truyền thống đã định hình chuẩn mực con người trọng tình nghĩa, ý thức cộng đồng gắn kết cá nhân - gia đình - làng xã - Tổ quốc, nhưng với yêu cầu xã hội mới hiện nay, con người cần tiếp nhận, bổ sung và phát triển các giá trị mới như dân chủ, kỷ cương, công bằng, trách nhiệm…

Trong giai đoạn hiện nay, việc kế thừa các giá trị văn hóa truyền thống để xây dựng hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người Việt Nam mới là nhiệm vụ cách mạng quan trọng, có vai trò to lớn trong sự phát triển bền vững của đất nước và dân tộc. Theo quy luật của sự phát triển, các các giá trị văn hóa truyền thống đã xác lập mô thức cho các các giá trị văn hóa và chuẩn mực mới, vừa tạo nên sự ổn định, vừa tạo cơ sở cho thế hệ hiện nay tiếp nhận, bổ sung, phát triển các giá trị và chuẩn mực mới. Đó chính là quá trình kế thừa các giá trị văn hóa truyền thống, định hình các giá trị văn hóa và chuẩn mực mới, để làm giàu các giá trị mà không mất đi mạch nguồn truyền thống.

Những thành tựu và hạn chế việc kế thừa giá trị văn hóa truyền thống trong xây dựng hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người Việt Nam hiện nay

Trong hơn 35 năm đổi mới, Đảng ta luôn quan tâm chỉ đạo, lãnh đạo việc phát triển văn hóa và con người Việt Nam. Có thể nói thành tựu phát triển tư duy lý luận của Đảng ta về kế thừa giá trị văn hóa truyền thống trong xây dựng hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người Việt Nam hiện nay có vai trò quan trọng trong việc định hướng hành động.

Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội, Đảng ta xác định: “Kế thừa và phát huy những truyền thống văn hóa tốt đẹp của tất cả các dân tộc trong nước, tiếp thu những tinh hoa văn hóa nhân loại, xây dựng một xã hội dân chủ, văn minh vì lợi ích chân chính và phẩm giá con người, với trình độ tri thức, đạo đức, thể lực và thẩm mỹ ngày càng cao. Chống tư tưởng, văn hóa phản tiến bộ, trái với những truyền thống tốt đẹp của dân tộc và những giá trị cao quý của loài người, trái với phương hướng đi lên chủ nghĩa xã hội”(2).

Nghị quyết Trung ương 5 (khóa VIII) đã xác định phương hướng chung của sự nghiệp văn hóa nước ta là kế thừa và phát huy chủ nghĩa yêu nước, truyền thống đại đoàn kết dân tộc, ý thức độc lập tự chủ, tự cường xây dựng và bảo vệ Tổ quốc xã hội chủ nghĩa, xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại, làm cho văn hóa thấm sâu vào toàn bộ đời sống và hoạt động xã hội, vào từng người, từng gia đình, từng tập thể và cộng đồng, từng địa bàn dân cư, vào mọi lĩnh vực sinh hoạt và quan hệ con người, tạo ra trên đất nước ta đời sống tinh thần cao đẹp, trình độ dân trí cao, khoa học phát triển, phục vụ đắc lực sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh, tiến bước vững chắc lên chủ nghĩa xã hội. Bảo tồn và phát huy những giá trị di sản văn hóa tốt đẹp của dân tộc, sáng tạo nên những giá trị văn hóa mới xã hội chủ nghĩa, làm cho những giá trị ấy thấm sâu vào toàn bộ đời sống và hoạt động xã hội, vào mỗi con người, trở thành tâm lý và tập quán tiến bộ, văn minh… Nghị quyết còn xác định xây dựng con người Việt Nam trong giai đoạn cách mạng mới với những giá trị và chuẩn mực sau: Có tinh thần yêu nước, tự cường dân tộc; có ý thức tập thể, đoàn kết; có lối sống lành mạnh, nếp sống văn minh; lao động chăm chỉ với lương tâm nghề nghiệp, có kỹ thuật, sáng tạo, năng suất cao; thường xuyên học tập, nâng cao hiểu biết, trình độ chuyên môn, trình độ thẩm mỹ và thể lực...

Văn kiện Đại hội Đảng lần thứ IX đã khẳng định: “hoàn thiện hệ giá trị mới của con người Việt Nam, kế thừa các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc và tiếp thu tinh hoa văn hóa của loài người, tăng sức đề kháng chống văn hóa đồi trụy, độc hại”(3).

Trước tình trạng suy thoái về chính trị, tư tưởng, đạo đức, lối sống của một bộ phận không nhỏ cán bộ, đảng viên, những biểu hiện xa rời mục tiêu, lý tưởng của chủ nghĩa xã hội chưa được khắc phục, Đảng ta xác định: “Xây dựng và hoàn thiện giá trị, nhân cách con người Việt Nam, bảo vệ và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa, hội nhập kinh tế quốc tế. Bồi dưỡng các giá trị văn hóa trong thanh niên, học sinh, sinh viên, đặc biệt là lý tưởng sống, năng lực trí tuệ, đạo đức và bản lĩnh văn hóa con người Việt Nam”(4).

Văn kiện Đại hội Đảng lần thứ XI chỉ rõ: “Sớm có chiến lược quốc gia về xây dựng gia đình Việt Nam, góp phần giữ gìn và phát triển những giá trị truyền thống của văn hóa, con người Việt Nam, nuôi dưỡng, giáo dục thế hệ trẻ. Đúc kết và xây dựng hệ giá trị chung của người Việt Nam thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế”(5).

Nghị quyết Trung ương 9 (khóa XI) đã xác định quan điểm xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước: 1) Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, là mục tiêu, động lực phát triển bền vững đất nước. Văn hóa phải được đặt ngang hàng với kinh tế, chính trị, xã hội; 2) Xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, thống nhất trong đa dạng của cộng đồng các dân tộc Việt Nam, với các đặc trưng dân tộc, nhân văn, dân chủ và khoa học; 3) Phát triển văn hóa vì sự hoàn thiện nhân cách con người và xây dựng con người để phát triển văn hóa. Trong xây dựng văn hóa, trọng tâm là chăm lo xây dựng con người có nhân cách, lối sống tốt đẹp, với các đặc tính cơ bản: yêu nước, nhân ái, nghĩa tình, trung thực, đoàn kết, cần cù, sáng tạo; 4) Xây dựng đồng bộ môi trường văn hóa, trong đó chú trọng vai trò của gia đình, cộng đồng. Phát triển hài hòa giữa kinh tế và văn hóa; cần chú ý đầy đủ đến yếu tố văn hóa và con người trong phát triển kinh tế; 5) Xây dựng và phát triển văn hóa là sự nghiệp của toàn dân do Đảng lãnh đạo, Nhà nước quản lý, Nhân dân là chủ thể sáng tạo, đội ngũ trí thức giữ vai trò quan trọng.

Văn kiện Đại hội Đảng lần thứ XII đã xác định mục tiêu xây dựng, phát triển văn hóa, con người Việt Nam: “Xây dựng nền văn hóa và con người Việt Nam phát triển toàn diện, hướng đến chân - thiện - mỹ, thấm nhuần tinh thần dân tộc, nhân văn, dân chủ và khoa học”(6).

Văn kiện Đại hội Đảng lần thứ XIII tiếp tục khẳng định vai trò, vị trí, ý nghĩa, tầm quan trọng của giá trị văn hóa và sức mạnh con người Việt Nam: “Tập trung nghiên cứu, xác định và triển khai xây dựng hệ giá trị quốc gia, hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người gắn với giữ gìn, phát triển hệ giá trị gia đình Việt Nam trong thời kỳ mới”(7); “Từng bước vươn lên khắc phục các hạn chế của con người Việt Nam; xây dựng con người Việt Nam thời đại mới, gắn kết chặt chẽ, hài hòa giữa giá trị truyền thống và giá trị hiện đại”(8). Tất cả vì mục tiêu phát triển con người toàn diện và xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc để văn hóa, con người Việt Nam thực sự trở thành sức mạnh nội sinh, động lực phát triển đất nước và bảo vệ Tổ quốc.

Từ phân tích ở trên cho thấy, sự phát triển nhận thức trong tư duy lý luận của Đảng ta về văn hóa, con người Việt Nam thời kỳ mới. Đó là việc xây dựng và phát huy giá trị văn hóa, sức mạnh con người Việt Nam là quá trình kết hợp nhuần nhuyễn, sáng tạo giữa kế thừa giá trị văn hóa truyền thống và xác lập những giá trị văn hóa, chuẩn mực đạo đức mới, vừa khơi dậy vừa làm lan tỏa những giá trị tốt đẹp của văn hóa truyền thống, chuẩn mực, tinh thần và ý chí quyết tâm, tiềm năng, thế mạnh, sức sáng tạo của con người Việt Nam; chủ động, tích cực tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại để bổ sung, làm giàu giá trị văn hóa phù hợp với thực tiễn đất nước. Đây là thành tựu quan trọng của Đảng ta về việc kế thừa giá trị văn hóa truyền thống trong xây dựng hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người Việt Nam hiện nay.

Bên cạnh những thành tựu to lớn của việc kế thừa giá trị văn hóa truyền thống trong xây dựng hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người Việt Nam còn không ít những hạn chế. Đảng ta đã chỉ rõ công tác giáo dục chính trị, tư tưởng còn nhiều hạn chế, thiếu sót; tính định hướng, tính chiến đấu, tính thuyết phục và hiệu quả chưa cao. Công tác giáo dục lý tưởng cách mạng, đạo đức, lối sống còn chung chung, kém hiệu quả. Công tác nghiên cứu lý luận còn yếu, chưa theo kịp yêu cầu của công cuộc đổi mới.

Hội nghị lần thứ chín Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI đã đánh giá: “Tuy nhiên, so với những thành tựu trên lĩnh vực chính trị, kinh tế, quốc phòng, an ninh, đối ngoại, thành tựu trong lĩnh vực văn hóa chưa tương xứng; chưa đủ để tác động có hiệu quả xây dựng con người và môi trường văn hóa lành mạnh. Tình trạng suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống trong Đảng và trong xã hội có chiều hướng gia tăng. Đời sống văn hóa tinh thần ở nhiều nơi còn nghèo nàn, đơn điệu; khoảng cách hưởng thụ văn hóa giữa miền núi, vùng sâu, vùng xa với đô thị và trong các tầng lớp nhân dân chậm được rút ngắn. Môi trường văn hóa còn tồn tại tình trạng thiếu lành mạnh, ngoại lai, trái với thuần phong mỹ tục; tệ nạn xã hội, tội phạm có chiều hướng gia tăng. Còn ít những tác phẩm văn học, nghệ thuật có giá trị cao về tư tưởng và nghệ thuật, có một số tác phẩm chạy theo thị hiếu tầm thường, chất lượng thấp, thậm chí có hại. Hoạt động lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật chưa theo kịp thực tiễn sáng tác. Việc bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa hiệu quả chưa cao, nguy cơ mai một chưa được ngăn chặn. Hệ thống thông tin đại chúng phát triển thiếu quy hoạch khoa học, gây lãng phí nguồn lực và quản lý không theo kịp sự phát triển. Một số cơ quan truyền thông có biểu hiện thương mại hóa, xa rời tôn chỉ, mục đích. Cơ chế, chính sách về kinh tế trong văn hóa, văn hóa trong kinh tế, về huy động, quản lý các nguồn lực cho văn hóa chưa cụ thể, rõ ràng. Hệ thống thiết chế văn hóa và cơ sở vật chất, kỹ thuật cho hoạt động văn hóa còn thiếu và yếu, có nơi xuống cấp, thiếu đồng bộ, hiệu quả sử dụng thấp. Công tác quy hoạch, đào tạo, bố trí cán bộ lãnh đạo, quản lý văn hóa các cấp, nhất là nguồn nhân lực chất lượng cao còn nhiều hạn chế, bất cập. Tình trạng nhập khẩu, quảng bá, tiếp thu dễ dãi, thiếu chọn lọc sản phẩm văn hóa nước ngoài đã tác động tiêu cực đến đời sống văn hóa của một bộ phận nhân dân, nhất là lớp trẻ”(9).

Công tác quản lý văn hóa còn nhiều lúng túng, chưa theo kịp với sự phát triển của kinh tế, quá trình toàn cầu hóa, sự phát triển nhanh chóng của khoa học công nghệ, nhất là công nghệ thông tin: “Công tác lãnh đạo, chỉ đạo, quản lý văn hóa còn nhiều lung túng, chậm trễ trong việc thể chế hóa quan điểm, chủ trương của Đảng về văn hóa”(10). Chính vì vậy, Đảng ta đánh giá nhận thức chung của xã hội: “Văn hóa chưa được quan tâm tương xứng với kinh tế và chính trị, chưa thật sự trở thành sức mạnh nội sinh của sự phát triển bền vững đất nước”(11).

Sự phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế đã tác động không nhỏ đến việc biến đổi cấu trúc gia đình Việt Nam. Trước kia, cấu trúc gia đình Việt Nam thường có ba thế hệ cùng chung sống nên các giá trị văn hóa truyền thống và chuẩn mực được giữ gìn và lưu truyền trọn vẹn cho con cháu. Ngày nay, cấu trúc gia đình Việt Nam thường có hai thế hệ nên ảnh hưởng không nhỏ tới sự trao truyền các giá trị văn hóa truyền thống và chuẩn mực.

Nhà trường có vai trò rất quan trọng trong việc rèn luyện nhân cách, truyền thụ các giá trị văn hóa truyền thống và chuẩn mực cho học sinh. Tuy nhiên, trong thời gian gần đây, do nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan, việc truyền thụ các giá trị văn hóa truyền thống và chuẩn mực cho học sinh không đạt hiệu quả như mong muốn. Chính vì vậy, lớp trẻ hiện nay có lối sống năng động, nhanh nhẹn, tháo vát, thạo ngoại ngữ, giỏi chuyên môn… nhưng thiếu kỹ năng ứng xử, thiếu hiểu biết về lịch sử, các giá trị văn hóa truyền thống và chuẩn mực; một bộ phận thanh thiếu niên có biểu hiện quay lưng với quá khứ, sống thờ ơ, vô cảm, chỉ coi trọng giá trị vật chất mà xem nhẹ giá trị tinh thần.

Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội thành viên có vai trò rất quan trọng trong việc kế thừa giá trị văn hóa truyền thống trong xây dựng hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người Việt Nam. Tuy nhiên, không ít các tổ chức chính trị - xã hội chưa nhận thức đầy đủ, quan tâm và làm tốt vai trò của mình; việc cụ thể hóa, thể chế hóa chủ trương, quan điểm của Đảng về vấn đề này còn chậm, thiếu đồng bộ và trong một số trường hợp thiếu khả thi; sự tham gia của tổ chức chính trị - xã hội vào công tác tuyên truyền, giáo dục giá trị văn hóa truyền thống chưa được nhiều; tổ chức bộ máy, phương thức hoạt động của các tổ chức chính trị - xã hội chậm đổi mới, một số nhiệm vụ còn trùng lắp, vẫn còn tình trạng “hành chính hóa”, “công chức hóa”; nội dung và phương thức hoạt động có lúc, có nơi chưa thiết thực, hiệu quả, thiếu sâu sát thực tế.

Một số giải pháp cơ bản nhằm kế thừa giá trị văn hóa truyền thống trong xây dựng hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người Việt Nam hiện nay

Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng và quản lý của Nhà nước về việc kế thừa giá trị văn hóa truyền thống trong xây dựng hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người Việt Nam

Đảng ta đã xác lập các phương hướng cơ bản, tạo điều kiện xây dựng và phát huy giá trị văn hóa, sức mạnh con người Việt Nam. Đảng ta đã yêu cầu tập trung nghiên cứu, xác định và triển khai xây dựng hệ giá trị quốc gia, hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người gắn với giữ gìn, phát triển hệ giá trị gia đình Việt Nam trong thời kỳ mới; tăng cường giáo dục lòng yêu nước, lòng tự hào dân tộc, truyền thống và lịch sử dân tộc, ý thức trách nhiệm xã hội cho các tầng lớp nhân dân, nhất là thanh niên; bảo vệ và phát huy các giá trị tốt đẹp, bền vững trong truyền thống văn hóa Việt Nam. Đảng ta xác định mục tiêu phát triển con người toàn diện và xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc để văn hóa, con người Việt Nam thực sự trở thành sức mạnh nội sinh, động lực phát triển đất nước và bảo vệ Tổ quốc. Vì vậy, Đảng ta chỉ rõ cần từng bước vươn lên khắc phục các hạn chế của con người Việt Nam; xây dựng con người Việt Nam thời đại mới, gắn kết chặt chẽ, hài hòa giữa giá trị truyền thống và giá trị hiện đại. Đảng ta cũng định hướng cho Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội trong việc kế thừa giá trị văn hóa truyền thống trong xây dựng hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người Việt Nam. Đồng thời, Đảng tạo điều kiện và có những cơ chế, chính sách để các tổ chức này hoạt động có hiệu quả, phát huy cao nhất vai trò, trách nhiệm của mình với tư cách là các chủ thể xây dựng con người Việt Nam mới. Đặc biệt, Đảng yêu cầu phải nâng cao hơn nữa vai trò gương mẫu của các đảng viên trong việc kế thừa giá trị văn hóa truyền thống để hoàn thiện nhân cách của mình.

Tăng cường quản lý nhà nước, bổ sung, hoàn thiện cơ chế chính sách nhằm đẩy mạnh việc giáo dục các giá trị văn hóa truyền thống. Đẩy mạnh các phong trào hoạt động văn hóa, tuyên truyền, vận động các tầng lớp nhân dân tham gia thiết thực cuộc vận động “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”. Tổ chức tuyên truyền việc kế thừa giá trị văn hóa truyền thống trong xây dựng hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người Việt Nam tới các tổ chức chính trị - xã hội, nòng cốt là Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, cũng như tới các tầng lớp nhân dân, tạo điều kiện cho người nhân nhận thức được tầm quan trọng của việc kế thừa giá trị văn hóa truyền thống trong xây dựng hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người Việt Nam hiện nay.

Nâng cao vai trò, trách nhiệm của mỗi gia đình về việc kế thừa giá trị văn hóa truyền thống trong xây dựng hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người Việt Nam

Phát huy mạnh mẽ chức năng giáo dục của gia đình, nhất là giáo dục, trao truyền các giá trị đạo đức truyền thống, kỹ năng ứng xử của mỗi thành viên trong gia đình. Giáo dục trong gia đình, trước hết mang những nội dung truyền thống tốt đẹp của cha ông như lòng yêu nước, tinh thần đoàn kết, cần cù, sáng tạo, trung thực, thật thà, hiếu thảo… trong việc xử lý các mối quan hệ xã hội, tạo môi trường thuận lợi để phát triển những định hướng tốt đẹp, ngăn chặn những nhận thức và hành vi sai lệch. Nội dung cơ bản của giáo dục gia đình cần tập trung giáo dục hành vi đạo đức, tri thức căn bản, thái độ, kỹ năng sống và lao động, thể chất và thẩm mỹ. Kỹ năng sống là một nội dung mới và đặc biệt quan trọng của giáo dục gia đình trong xã hội hiện đại. Mục tiêu của giáo dục gia đình là tạo ra những con người hiếu thảo, có đạo đức trong sáng, có suy nghĩ lành mạnh, có thể chất mạnh khỏe và có chuyên môn, nghiệp vụ nghề nghiệp cao, đáp ứng được mọi yêu cầu của gia đình và xã hội.

Trong điều kiện kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế hiện nay, mặc dù đang có rất nhiều tác động khác nhau, nhưng về cơ bản, gia đình Việt Nam vẫn bảo tồn và phát huy được những giá trị truyền thống quý báu, đồng thời, gia đình Việt Nam cũng đã tiếp thu nhiều tinh hoa của gia đình hiện đại như: tôn trọng tự do cá nhân, sự lựa chọn cá nhân; dân chủ, bình đẳng trong quan hệ; bình đẳng về nghĩa vụ, trách nhiệm và thụ hưởng; không phân biệt đối xử nam, nữ, trai, gái, dâu, rể… Với những yếu tố trên, rõ ràng gia đình Việt Nam vẫn đang và sẽ là một giá trị xã hội tốt đẹp và bền vững. Đây chính là cơ sở hiện thực để gia đình Việt Nam tiếp tục tồn tại và phát triển vững chắc và cũng là cơ sở để gia đình ngày càng thực hiện tốt hơn chức năng giáo dục của mình.

Để nâng cao vai trò của giáo dục gia đình, chúng ta cần có sự nghiên cứu, kế thừa sâu sắc các giá trị giáo dục gia đình truyền thống, kết hợp với những xu hướng giáo dục hiện đại, xây dựng những quy chuẩn mới cho giáo dục gia đình. Đồng thời, sự phối hợp giữa giáo dục gia đình với việc hỗ trợ của cộng đồng và nhà trường là hết sức cần thiết.

Nâng cao vai trò, trách nhiệm của nhà trường về việc kế thừa giá trị văn hóa truyền thống trong xây dựng hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người Việt Nam

Nhà trường có vai trò quan trọng trong việc giáo dục kế thừa các giá trị văn hóa truyền thống để hình thành nhân cách, chuẩn mực học sinh, vừa hiểu biết những giá trị hiện đại, vừa nhận thức sâu sắc những giá trị truyền thống của dân tộc, đặt nền móng cho việc xây dựng nguồn nhân lực đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế. Để làm được việc này, đội ngũ thày cô giáo có vai trò quan trọng, quyết định và cần phải có những yêu cầu: 1) Là tấm gương học tập suốt đời cho học sinh noi theo, phải tiếp tục học tập và học tập không ngừng nhất là trong thời đại công nghệ thông tin, tri thức nhân loại gia tăng một cách nhanh chóng; 2) Là người nghiên cứu và giải quyết những vấn đề của thực tiễn giáo dục ở nhà trường, bởi thực tiễn của nhà trường, lớp học luôn tồn tại những yếu tố có ảnh hưởng đến việc dạy và việc học; 3) Là người không ngừng rèn luyện để hoàn thiện lối sống, nhân cách của mình, sống có tấm lòng nhân ái, làm việc có trách nhiệm với danh dự nghề nghiệp và xã hội, chuẩn mực con người để xã hội noi theo; 4) Là người có ý thức trách nhiệm, quyết tâm, nỗ lực hoàn thành sứ mệnh, nhiệm vụ được giao, đóng góp vào sự tiến bộ, văn minh của xã hội và sự phát triển của cộng đồng; 5) Là người đổi mới xã hội, bởi giáo dục để làm thay đổi, làm mới người học và qua đó làm mới xã hội theo hướng tăng trưởng, tích cực.

Nhà trường cần chuyển đổi từ dạy học tiếp cận nội dung là chủ yếu sang tiếp cận năng lực. Điều đó đặt ra yêu cầu mọi giáo viên phải thay đổi cả về nhận thức và hành động cụ thể, phải tham gia các đợt bồi dưỡng, kết hợp tự bồi dưỡng để tiếp cận được quan điểm và chương trình mới, phương pháp dạy học mới. Quá trình đổi mới phương pháp dạy học cũng cần phải chọn lọc, cải tiến và phát huy giá trị của các hình thức tổ chức hoạt động, các phương pháp, kỹ thuật dạy học. Để hình thành và phát triển được năng lực cho học sinh về một lĩnh vực nào đó, giáo viên cần phải thông qua tổ chức những hoạt động cụ thể, nghĩa là phải đưa hoạt động trải nghiệm trở thành nội dung học tập bắt buộc trong nhà trường. Nhà trường không chỉ trao truyền kiến thức mà là phát triển năng lực của học sinh. Vì vậy, đội ngũ thầy cô giáo cần vận dụng các nhóm kỹ năng như: tư duy sáng tạo, tư duy phản biện, giải quyết vấn đề, ra quyết định và học tập suốt đời; nhóm kỹ năng làm việc như khả năng giao tiếp và hợp tác làm việc theo nhóm; sử dụng các công cụ làm việc; các kỹ năng mềm khác để sống và làm việc, thực hiện trách nhiệm cá nhân và xã hội. Cần biến các kỹ năng thành những việc làm thực tế trong hoạt động giáo dục nhằm định hướng đúng và phát triển năng lực học sinh.

Nâng cao vai trò, trách nhiệm của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội về việc kế thừa giá trị văn hóa truyền thống trong xây dựng hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người Việt Nam

Việc kế thừa giá trị văn hóa truyền thống trong xây dựng hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người Việt Nam cần có sự vào cuộc của cả hệ thống chính trị, trong đó Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội có vai trò quan trọng. Theo chức năng nhiệm vụ, định hướng xã hội của mình mà mỗi tổ chức chính trị - xã hội lựa chọn cho mình cách thức, biện pháp truyền tải, giáo dục các giá trị văn hóa truyền thống cho các thành viên, nhưng cần thống nhất, đồng bộ, bởi một đối tượng có thể thuộc về nhiều tổ chức chính trị - xã hội khác nhau. Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội có vai trò quan trọng trong việc vận động các tầng lớp nhân dân tích cực trong xây dựng, phát triển con người Việt Nam toàn diện và xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc để văn hóa thực sự trở thành sức mạnh nội sinh, động lực khơi dậy truyền thống yêu nước, niềm tự hào dân tộc, niềm tin, khát vọng phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc, bảo đảm sự phát triển bền vững, hội nhập quốc tế và bảo vệ Tổ quốc. Đoàn Thanh niên, với nhiệm vụ quan trọng trong giai đoạn hiện nay là xây dựng lớp thanh viên vừa biết kế thừa các giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp, vừa biết làm giàu cho văn hóa dân tộc bằng những giá trị tinh hoa văn hóa nhân loại, tích cực thi đua rèn luyện lối sống, lý tưởng sống, chuẩn mực con người mới. Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội cần tạo ra luồng dư luận xã hội tích cực nhằm điều chỉnh hành vi con người. Với tư cách là cơ chế đánh giá giá trị hành vi, dư luận xã hội biểu dương và khuyến khích các hành vi hợp chuẩn, phê phán và góp phần ngăn chặn các hành vi lệch chuẩn. Nhờ dư luận, con người xác định được giá trị, ý nghĩa đích thực của hành vi và có được những định hướng cần thiết cho các ứng xử.

Phát huy vai trò của pháp luật về việc kế thừa giá trị văn hóa truyền thống trong xây dựng hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người Việt Nam

Pháp luật là một trong những nhân tố quan trọng quyết định sự lành mạnh của xã hội, nhất là sự bảo đảm trật tự, kỷ cương của xã hội. Là một phương thức điều chỉnh hành vi con người, pháp luật xác định các giới hạn cho hành động của con người, điều tiết hành vi con người bằng cách cưỡng chế để bảo đảm cho sự ổn định nhất định của xã hội. Pháp luật giúp con người hình thành thói quen tốt, biến nó thành nhu cầu và tiến đến trở thành các giá trị, chuẩn mực. Muốn vậy, chúng ta cần xây dựng những bộ luật mang tính khả thi cao, phù hợp với đời sống kinh tế - xã hội, tạo điều kiện các giá trị văn hóa truyền thống được kế thừa và phát triển, đồng thời, thuận lợi cho việc hình thành và phát triển các giá trị văn hóa, chuẩn mực mới. Bên cạnh việc xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật, chúng ta cũng cần thực hiện giải pháp giáo dục, nâng cao ý thức thực thi pháp luật. Ý thức pháp luật là sản phẩm của quá trình phát triển xã hội, gắn với việc hình thành và phát triển văn hóa của mỗi quốc gia. Ý thức pháp luật không chỉ là công cụ bảo vệ công lý, mà còn có tác dụng xây dựng lối sống, chuẩn mực cho mỗi con người. Công tác giáo dục, tuyên truyền, phổ biến pháp luật cần phải làm thường xuyên, liên tục, sử dụng nhiều hình thức và biện pháp thích hợp cho từng đối tượng. Công tác này tạo ra những khả năng thiết lập trong đời sống thực tiễn những nguyên tắc, chuẩn mực đạo đức, củng cố tình cảm, nghĩa vụ đạo đức cho mỗi con người; tác động một cách có tổ chức theo một hệ thống và mục đích rõ rệt lên mỗi thành viên của xã hội, nhằm hình thành một cách bền vững ý thức thực thi pháp luật, những tập quán, thói quen tích cực trong mọi hành vi ứng xử của con người trong xã hội.

Mặt khác, cần nâng cao tính tích cực của Nhân dân về việc kế thừa giá trị văn hóa truyền thống trong xây dựng hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người Việt Nam; tự giác tìm hiểu các giá trị văn hóa truyền thống, qua đó thêm tự hào về quê hương, đất nước, con người Việt Nam, tạo động lực thôi thúc mỗi con người hăng say lao động, sáng tạo, đổi mới, xây dựng cuộc sống cho chính mình và các thế hệ mai sau.

Chú thích:

(1) Nghị quyết Hội nghị lần thứ năm Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa VIII) Về xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.

(2), (3) Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội Đảng thời kỳ đổi mới, Phần I (Đại hội VI, VII, VIII, IX), Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2019, tr 430, 998.

(4), (5), (6) Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội Đảng thời kỳ đổi mới, Phần II (Đại hội X, XI, XII), Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2019, tr 119, 426, 671.

(7), (8), (10), (11) Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021, tập I, tr 143, 84.

(9) Nghị quyết Hội nghị lần thứ chín Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa XI) Về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước.

Trần Quốc Dân

Nguyên Phó Giám đốc Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật