Hiện tượng trượt lở đất

Ảnh minh họa.

Trong lịch sử phát triển của loài người đã xảy ra các thảm họa gây ra bởi trượt lở đất đá. Năm 1970, ở khu vực Huascaran (Peru) xảy ra trượt đất chôn vùi 21.000 người. Ở Trung Quốc năm 1920 đã có 200.000 người chết vì trượt lở đất. Ở Mỹ trượt đất mỗi năm gây thiệt hại hàng tỷ đô la, riêng phá hủy đường cao tốc là 100 triệu đô la, trong vòng 50 năm (1920 - 1970) nước Mỹ có 300 người chết do trượt lở đất. Ở Philipines ngày 17/2/2006, sau mưa lớn trượt lở đất xảy ra trên quy mô lớn làm chết gần 2.000 người và phá hủy 500 ngôi nhà.

Ở nước ta, trượt lở đất đá thường xảy ra ở tỉnh Lào Cai, năm 1993, khối trượt hàng trăm nghìn mét khối chặn ngang suối Ngòi Bo gây lụt khu vực xung quanh. Năm 1996 ở Cam Đường khối trượt từ độ cao 300m trượt phủ xuống nhà ông Dẻn làm 6 người chết và lấp kín nhiều ao hồ. Đường Quốc lộ 6 từ Hòa Bình đi Lai Châu là con đường huyết mạch ở Tây Bắc nhưng cũng là con đường tiềm ẩn nhiều nguy hiểm đối với giao thông, trên đoạn đường này từng có 50 điểm trượt lở, trong các năm 2001 - 2002 mặc dù không có mưa lớn nhưng trượt lở vẫn xảy ra ở huyện Mường Lay làm ách tắc giao thông cả tháng. Đường 279 dài 80km từ Tuần Giáo đi Điện Biên cũng là con đường nguy hiểm vào mùa mưa, vào tháng 7/2008 đã xảy ra hai điểm trượt nguy hiểm tại Mường Phăng và đèo Tằng Quái gây ách tắc giao thông vài ngày. Trượt đất, đá cũng xảy ra nghiêm trọng làm chết nhiều người tại nhiều nơi như Bản Vẽ (Nghệ An), Rú Mốc (Hà Tĩnh), Học Trum (Phú Yên)… do khai thác đá không đúng kỹ thuật.

Với áp lực dân số và quá trình đô thị hóa tăng nhanh cùng với những luật định của địa phương đã thúc đẩy con người rời khỏi các vùng đất màu mỡ di chuyển đến các vùng sườn đồi kế cận, vùng này giúp tránh lũ lụt nhưng lại là vùng kém bền vững và có tiềm ẩn nguy cơ trượt lở.

Trượt lở đất xảy ra khi lực gây trượt của trọng lực vượt quá độ bền của đất đá nói chung hoặc vượt quá ở các bề mặt hoặc trong các đới yếu đang tồn tại. Trong bất kỳ sườn dốc nào cũng có lực cắt tác dụng, nhưng không phải lúc nào cũng có thể xảy ra trượt. Để biến trượt thành hiện thực cần phải phá vỡ sự cân bằng của sườn. Các nguyên nhân làm mất cân bằng tạo trượt lở là: Tăng cao độ dốc của sườn, của mái dốc; Làm biến đổi độ bền của đất, đá; Tác động của áp lực thủy tĩnh và thủy động lên đất dá gây xói ngầm và chảy cát…; Biến đổi trạng thái ứng suất của đất đá trong đới hình thành sườn dốc và thi công mái dốc; Tăng tải trọng lên sườn dốc, dao động địa chấn và vi địa chấn.

Mỗi một nguyên nhân đều có thể phá hủy sự cân bằng của đất đá ở sườn dốc, nhưng thông thường là tác động đồng thời của nhiều nguyên nhân, khi đã có một hiện tượng này phát triển thì không tránh khỏi có những hiện tượng khác phát triển. Khi các điều kiện khác đều như nhau thì nguyên nhân độ dốc của sườn là một trong những nguyên nhân chính. Nguyên nhân thường gặp nữa là sự ẩm ướt của đất đá làm giảm sức bền, dễ bị biến dạng của đất. Áp lực thủy động làm giảm độ bền của sườn dốc. Mưa lớn làm cho mực nước các sông dâng lên nhanh kéo theo mực nước ngầm cũng dâng cao, sau đó mực nước sông giảm nhanh nhưng mực nước ngầm hạ chậm tạo ra sự chênh lệch độ cao của hai mức nước làm cho tốc độ của nước ngầm thoát ra ở các vách bờ tăng lên dẫn đến làm tăng trượt lở (sau các trận mưa lớn thường xảy ra các vụ trượt lở). Hoạt động của con người như xây dựng các công trình tăng tải trọng trên các sườn thúc đẩy nhanh quá trình trượt lở.

Trên cơ sở thực tế của từng khu vực, xác định rõ nguyên nhân gây trượt đất là do trượt trọng lực, do hoạt động nước ngầm hay do động đất để đưa ra những giải pháp hữu hiệu, song trước hết phải thành lập bản đồ hiện trạng về tai biến, trong đó chỉ ra các vùng, các vị trí có tiềm năng trượt đất, ở những vùng này khi tiến hành xây dựng các công trình phải chú ý đến phòng chống trượt đất như: Làm đường yêu cầu taluy không quá dốc, không xây dựng nhà cửa, công trình trên các sườn nghiêng; Đối với những sườn có tiềm năng trượt phải kiểm soát nước bề mặt, hạn chế tác dụng nước bề mặt bằng cách xây tường chắn và làm rãnh thoát nước, không cho nước vào khu vực sườn.

Để phòng tránh trượt lở có thể áp dụng một số biện pháp: Phủ lưới sắt chống đổ lở ở vách có các mảnh vụn, kích thước khác nhau; Xây bệ vượt qua đường; Giảm độ dốc của đường bằng cách bốc xúc đất đá, giật cấp tạo bậc ở sườn…

PGS.TS Chu Văn Ngợi - nguyên Trưởng khoa Địa chất của Đại học Khoa học tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội (*)

(*) PGS.TS Chu Văn Ngợi cũng là tác giả của cuốn sách “Tai biến thiên nhiên”, cung cấp cho độc giả quan tâm và cộng đồng những kiến thức căn bản nhất về các loại tai biến thiên nhiên.