Hạn chế án oan, sai

Ngày 15-10, Viện Kiểm sát nhân dân (KSND) huyện Vĩnh Cửu (Đồng Nai) tổ chức xin lỗi, cải chính công khai đối với ông Bùi Xuân Quang (44 tuổi, trú tại xã Hố Nai 3, huyện Trảng Bom, Đồng Nai) tại trụ sở xã Hố Nai 3. Ông Quang bị truy tố oan sai về tội “trộm cắp tài sản”. Theo hồ sơ vụ án, ngày 9-11-2015, Công an huyện Vĩnh Cửu đã khởi tố vụ án, khởi tố bị can, bắt tạm giam ông Quang để điều tra về hành vi trộm 922 cây tràm (định giá 27 triệu đồng) của một người dân ở huyện Vĩnh Cửu. Tháng 1-2016, Viện KSND huyện Vĩnh Cửu ra quyết định truy tố ông Quang. Hai tháng sau, Tòa án nhân dân (TAND) huyện Vĩnh Cửu xét xử vụ án và tuyên trả hồ sơ điều tra bổ sung. Quá trình điều tra sau đó xác định không có căn cứ kết luận hành vi của ông Quang là “trộm cắp tài sản”. Vướng oan sai, ông Quang đã bị tạm giam bốn tháng và chín ngày.

Đó là một trong nhiều vụ án oan sai được phát hiện trong thời gian gần đây. Trước đó, dư luận hết sức bất bình với hai bản án oan sai gây chấn động ngành Tư pháp Việt Nam của ông Nguyễn Thanh Chấn (ở Bắc Giang, oan sai hơn 10 năm) và ông Huỳnh Văn Nén (ở Bình Thuận, oan sai hơn 17 năm). Đáng chú ý, những vụ án oan sai nêu trên chỉ được phát hiện sau khi có sự vào cuộc không ngừng nghỉ của gia đình, luật sư và báo chí. Ngày 2-6-2005, Bộ Chính trị ban hành Nghị quyết số 49-NQ/TW về chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020. Đến nay, sau 13 năm thực hiện nghị quyết, chất lượng hoạt động tư pháp không ngừng được nâng lên, hệ thống pháp luật ngày càng hoàn thiện. Về cơ bản, hoạt động điều tra, truy tố, xét xử các vụ án hình sự bảo đảm đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, bảo đảm quyền con người, quyền và lợi ích hợp pháp của công dân. Tuy nhiên, các vụ án oan sai vẫn xảy ra ở nhiều nơi. Vì sao?

Theo một số chuyên gia pháp luật, nguyên nhân dẫn đến án oan sai phần nhiều do trình độ, kỹ năng nghề nghiệp, đạo đức của điều tra viên hạn chế, dẫn đến sự chủ quan trong quá trình điều tra; khởi tố, truy tố khi chưa đủ cơ sở buộc tội; chưa bảo đảm nguyên tắc “suy đoán vô tội”, hồ sơ vụ án mang nặng tính buộc tội. Các cơ quan tố tụng cũng chưa thật sự phối hợp chặt chẽ, quyết liệt trong việc phát hiện oan sai, các cơ quan chưa thực hiện tốt chức năng giám sát lẫn nhau trong quá trình điều tra, xét xử. Ngoài ra, bệnh thành tích cũng như áp lực “chỉ tiêu” số vụ án được khởi tố, truy tố và xét xử của các cơ quan tố tụng cũng một phần dẫn đến oan sai. Tình trạng “hình sự hóa dân sự” xảy ra ở nhiều địa phương, tiêu biểu là vụ án quán cà-phê Xin Chào xảy ra tại huyện Bình Chánh (TP Hồ Chí Minh) vào năm 2016. Còn tồn tại tình trạng bức cung, nhục hình, ép cung, mớm cung. Trong khi đó, hệ thống pháp luật và việc thực thi pháp luật ở nước ta vẫn có những bất cập. Nhiều quy định chưa đầy đủ, chặt chẽ và hoàn thiện dẫn đến bỏ lọt tội phạm và gây oan sai.

Mặc dù những người phải gánh chịu oan sai đã trở về với gia đình, cộng đồng, nhưng Nhà nước đã phải bồi thường số tiền rất lớn cho sai phạm của một vài cá nhân. Những người có trách nhiệm liên quan đã bị xử lý, nhưng những vụ án oan sai đã ảnh hưởng nghiêm trọng về tinh thần, thể chất, uy tín của người bị kết án, gia đình và tạo nên sự bức xúc trong dư luận xã hội. Vì thế, việc ngăn chặn, phát hiện sớm các vụ án oan sai là trách nhiệm lớn của các cơ quan tố tụng. Luật Trách nhiệm bồi thường của Nhà nước năm 2017 hay Nghị quyết số 388/2003/NQ-UBTVQH11 ngày 17-3-2003 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội về bồi thường thiệt hại cho người bị oan do người có thẩm quyền trong hoạt động tố tụng hình sự gây ra đều là những văn bản quan trọng, thể hiện sự quyết tâm của hệ thống chính trị trong việc ngăn ngừa, hạn chế oan sai trong tố tụng hình sự. Tuy nhiên, trước tình hình tội phạm gia tăng, xuất hiện thêm nhiều loại tội phạm mới, đặt ra yêu cầu tiếp tục hoàn thiện các quy định của Bộ luật Hình sự, Bộ luật Tố tụng hình sự và các văn bản pháp luật liên quan, tránh hiện tượng “bẻ luật”, áp dụng luật sai tội danh, kết án oan. Cần nâng cao vai trò, trách nhiệm của luật sư trong quá trình tham gia tố tụng bởi đây là đội ngũ chính trong việc bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự. Các cơ quan đại diện cho người dân như Quốc hội, Hội đồng nhân dân các cấp cần nhanh chóng vào cuộc, bảo vệ lợi ích công dân khi phát hiện dấu hiệu oan sai.

Quan trọng là cần nâng cao năng lực, chuyên môn, nghề nghiệp, phẩm chất đạo đức của cán bộ tư pháp, nhất là những người tham gia tiến hành tố tụng, có biện pháp xử lý nghiêm những cán bộ để xảy ra oan sai. Điều tra viên phải áp dụng triệt để nguyên tắc “suy đoán vô tội”, bởi theo Điều 31, Hiến pháp năm 2013: “Người bị buộc tội được coi là không có tội cho đến khi được chứng minh theo trình tự luật định và có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật”, tức là trước khi bản án của tòa án có hiệu lực pháp luật thì các bị can, bị cáo đều được coi là không có tội.

HOÀNG PHAN