Gìn giữ, phát huy nghệ thuật hát Then, đàn tính
Hát Then là 'đặc sản' tinh thần không thể thiếu trong đời sống văn hóa của bà con các dân tộc Tày, Nùng, Thái trên khu vực biên giới phía Bắc. Liên hoan hát Then, đàn tính các dân tộc Tày, Nùng, Thái toàn quốc lần thứ VI năm 2018 diễn ra vào tháng 5 vừa qua, tại Hà Giang không chỉ là dịp để giới thiệu, tôn vinh vẻ đẹp của một loại hình nghệ thuật dân gian đặc sắc, mà còn góp phần bảo tồn và phát huy các giá trị hát Then, đàn tính trong cộng đồng.
Hát Then là loại hình nghệ thuật dân gian tổng hợp nhiều yếu tố về ngữ văn, âm nhạc, mỹ thuật, múa, diễn xướng dân gian có giá trị về lịch sử, văn hóa, xã hội; cầu nối giữa con người với trời đất và thế giới thần linh. Đồng bào dân tộc Tày, Nùng, Thái thường sử dụng hát Then vào những dịp trọng đại như: Các nghi lễ cầu mùa, cầu yên, cấp sắc... Người Tày, Nùng, Thái dùng tiếng đàn tính để thay lời muốn nói, để bày tỏ nỗi niềm... Khi thực hành các nghi lễ, người hát Then không thể thiếu được các dụng cụ như đàn tính, chùm xóc nhạc, quạt, thẻ âm dương (thẻn), kiếm. Đàn tính là nhạc cụ mang “hồn cốt” dân tộc, cầu nối giữa con người với thế giới tâm linh... Đặc biệt, trong thời kỳ chống Pháp, hát Then là "vũ khí" tuyên truyền hiệu quả nhằm cổ vũ, khích lệ tinh thần yêu nước, đấu tranh của đồng bào các dân tộc trên khu vực biên giới phía Bắc.
Liên hoan hát Then, đàn tính các dân tộc Tày, Nùng, Thái toàn quốc lần thứ VI năm 2018 có 60 tiết mục đặc sắc với sự tham gia của hơn 500 nghệ nhân, diễn viên đến từ 14 tỉnh trên cả nước như: Hà Giang, Tuyên Quang, Cao Bằng, Bắc Kạn, Lạng Sơn, Thái Nguyên, Bắc Giang, Quảng Ninh, Yên Bái, Lào Cai, Sơn La, Điện Biên, Lai Châu, Đắk Lắk. Mỗi vùng miền lại mang những nét độc đáo riêng từ câu hát cho đến trình diễn. Các tiết mục biểu diễn đặc sắc thể hiện rõ ý thức bảo tồn, phát huy di sản Then. Những nét văn hóa truyền thống của đồng bào các dân tộc Tày, Nùng, Thái đã được thể hiện qua các trích đoạn Then cổ, Then mới, hòa tấu đàn tính...
Qua tiếng hát của những nghệ nhân cao tuổi, cái đẹp của hát Then, đàn tính ở các vùng Then gốc đã có dịp được “khoe” ở liên hoan. Tiêu biểu là: Hát trong nghi lễ đời sống tâm linh vượt biển (nghệ nhân Mã Trung Trực), Lên hương (nghệ nhân Hoàng Đức Dục), Năm cửa trần gian (nghệ nhân Văn Tiến Khởi), Then chữa bệnh (nghệ nhân Nguyễn Đăng Lưu), Tiễn Then về trời (nghệ nhân Lò Văn Sơi cùng tốp múa hầu Then)... Bên cạnh đó, các nghệ nhân, diễn viên ở các đoàn cũng giới thiệu Then mới (dựa trên làn điệu Then đặt lời mới, có nội dung ca ngợi quê hương, đất nước, thường phục vụ tuyên truyền). Nội dung các khúc hát Then chứa đựng tình yêu thiên nhiên, mong muốn nhân an vật thịnh, cầu cho mưa thuận gió hòa, con người mạnh khỏe, mùa màng tươi tốt với giai điệu mượt mà, sâu lắng, âm hưởng mềm mại, đầm ấm, tạo cảm giác gần gũi, thiêng liêng, sức truyền cảm mạnh.
Mỗi đoàn tham dự liên hoan đã chọn và dàn dựng một trích đoạn Then nghi lễ thể hiện nét văn hóa đặc sắc của dân tộc mình, trong đó, có nhiều trích đoạn lần đầu tiên được giới thiệu gắn liền với tên tuổi của các nghệ nhân. Nhiều nghệ nhân trẻ sớm thể hiện và khẳng định dấu ấn riêng của mình tại liên hoan. Từng nghi lễ, nghi thức sinh hoạt văn hóa đã mô phỏng một cách khái quát đặc trưng văn hóa tín ngưỡng dân gian của dân tộc mình gắn liền với đời sống sinh hoạt hằng ngày, là kết tinh văn hóa đặc sắc nhất trong đời sống tâm linh, thể hiện tâm tư, nguyện vọng hướng tới mùa màng tươi tốt, cuộc sống ấm no, hạnh phúc, đồng thời nâng cao ý thức bảo vệ, bảo tồn và phát huy các giá trị di sản Then cho hôm nay và mai sau.
Theo một thành viên trong Ban giám khảo, Liên hoan hát Then, đàn tính các dân tộc Tày, Nùng, Thái năm nay có nhiều bất ngờ và gây ấn tượng tới Ban giám khảo và khán giả, đó là độ tuổi của các nghệ nhân, diễn viên. Nghệ nhân cao tuổi nhất tại Liên hoan là cụ Nguyễn Thị Phụng (91 tuổi) đến từ Lào Cai. Vì tuổi cao nên cụ chỉ có thể sóc đệm nhạc chứ không hát và múa như trước đây. Đoàn Lào Cai có gần 30 người đi dự liên hoan, thì hơn một nửa được cụ Phụng truyền dạy, trong đó có 3 người là con, cháu ruột của cụ.
Cụ Phụng tâm sự: “Tôi biết hát Then từ năm 18 tuổi. Đến liên hoan này, nhà tôi có 3 thế hệ cùng tham gia biểu diễn. Thấy con, cháu cũng đam mê hát Then, đàn tính, tôi vui lắm. Tôi mong muốn Nhà nước sẽ tiếp tục có những chính sách thuận lợi hơn nữa cho việc gìn giữ và bảo tồn vốn Then cổ của dân tộc”.
Diễn viên nhỏ tuổi nhất là bé Mã Ngọc Ánh (sinh năm 2009) của đoàn Bắc Kạn. Bé Mã Ngọc Ánh cùng bố mẹ biểu diễn một tiết mục Then mới đã thu hút sự theo dõi của đông đảo khán giả có mặt tại liên hoan. Bài Then lời mới do bố của bé Ánh - nghệ nhân Mã Trung Trực sưu tầm và biên soạn. Với gương mặt xinh xắn, giọng hát trong veo của bé Mã Ngọc Ánh hòa trong âm điệu Then, đàn tính rộn ràng khiến khán giả vỗ tay nhiệt liệt tán thưởng không ngớt.
Ngoài các hoạt động trình diễn nghi lễ Then và biểu diễn, giới thiệu di sản hát Then, đàn tính của 14 tỉnh tham gia liên hoan, còn có các hoạt động như: Trưng bày gian hàng giới thiệu sản phẩm, triển lãm với chủ đề “Di sản văn hóa Then các dân tộc Tày, Nùng, Thái Việt Nam và tỉnh Hà Giang”; giới thiệu nghề dệt vải truyền thống của các dân tộc Tày, Nùng, Thái. Các tỉnh tham gia liên hoan đã giới thiệu các hiện vật, hình ảnh của di sản Then, đàn tính, hình ảnh những nghệ nhân tiêu biểu, trang phục, các loại nhạc cụ, dược liệu, nông sản, ẩm thực..., phản ánh những nét đặc trưng văn hóa và tiềm năng du lịch của từng địa phương, góp phần làm cho không khí liên hoan thêm phong phú về màu sắc.