Đông Hồ, còn tranh trổ giấy

Nghệ nhân Nguyễn Đăng Giáp giới thiệu nghề làm tranh trổ giấy của làng Đông Hồ cho du khách. Ảnh: Thanh Xuân.

Tranh trổ giấy thể hiện sự khéo léo của các nghệ nhân làng tranh dân gian Đông Hồ. Nếu tranh đồ thế do làng tranh Đông Hồ làm ra phục vụ cho nhu cầu tín ngưỡng được nhiều gia đình duy trì để tăng thu nhập, thậm chí làm giàu, thì với tranh trổ giấy ít gia đình còn giữ nghề. Xưa cũng vậy và ngày nay, số nghệ nhân còn biết làm tranh trổ giấy chỉ đếm trên đầu ngón tay.

Theo các nhà nghiên cứu tranh dân gian, tranh trổ giấy ít được quan tâm nên cũng ít người để tâm nghiên cứu. Sự thực cũng cho thấy, chúng ta có thể tìm thấy hàng chục đầu sách về dòng tranh Đông Hồ nổi tiếng nhưng rất ít công trình đề cập tới mảng tranh trổ giấy của làng Đông Hồ, và rộng ra là tranh trổ giấy ở Việt Nam…

Nhà nghiên cứu Nguyễn Thị Thu Hòa là một trong số ít người quan tâm đến dòng tranh trổ giấy này. Chị cho biết, rất khó khăn khi muốn tìm ra niên đại khởi đầu của tranh trổ giấy ở nước ta. Chị cùng nhóm nghiên cứu của mình đã về làng Đông Hồ hàng chục lượt, tìm gặp các nghệ nhân.

“Ký ức của các nghệ nhân Đông Hồ cũng chỉ cho biết trước đây vài thế hệ, tức là khoảng thời Pháp thuộc, đã thấy một số nghệ nhân trong làng có trổ giấy thành hàng lưu niệm cỡ nhỏ; cũng đôi khi họ làm được tranh nhị bình (2 tấm dọc) hay tứ bình (4 tấm dọc) khá to”- nhà nghiên cứu Thu Hòa cho biết-“Mặt khác, nếu tranh dân gian Đông Hồ in trọn vẹn hình ảnh lên tờ giấy điệp nên có đôi phần khá cứng cáp, “ra tấm ra món” thì tranh trổ giấy thường trổ thủng, mỏng mảnh, phải dán lên nền giấy trắng hoặc nếu không thì phải dán lên cửa kính chẳng hạn để mà thưởng thức khi xem ngược sáng”.

Tranh trổ giấy dân gian Đông Hồ có vẻ giản dị, mộc mạc, đậm chất thôn dã. Vào khoảng những năm 1955 - 1980, khi một số nghệ nhân Đông Hồ được tuyển vào làm cán bộ trong các cơ quan nghệ thuật như Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam (cụ Nguyễn Đăng Khiêm), Trường Cao đẳng Mỹ thuật Việt Nam (cụ Nguyễn Đăng Sần) hay Trường Cao đẳng Mỹ thuật Công nghiệp và Nhà xuất bản Văn hóa Dân tộc (cụ Nguyễn Đăng Chế) thì với ảnh hưởng qua lại tất yếu giữa các họa sĩ hiện đại và các nghệ nhân đã khiến cho một số cụ mạnh dạn dùng kỹ thuật trổ giấy để sáng tác tranh có thể treo ở Triển lãm Mỹ thuật toàn quốc và các triển lãm chính thức khác. Một số tranh của nghệ nhân Nguyễn Đăng Khiêm từng được Bảo tàng Mỹ thuật Việt sưu tập. Đó có lẽ là thời hoàng kim của tranh trổ giấy Việt Nam…

Tuy không còn được ưa chuộng, nhưng một vài nghệ nhân ở làng Đông Hồ vẫn giữ nghề làm tranh trổ giấy và thi thoảng có thực hành để phục vụ các nhà nghiên cứu, hoặc các đoàn du khách có mong muốn tìm hiểu. Một trong những người hay được nhắc tới là nghệ nhân Nguyễn Đăng Giáp.

Là con trai nghệ nhân Nguyễn Đăng Khiêm, ngay từ nhỏ nghệ nhân Nguyễn Đăng Giáp đã được làm quen với nghề làm tranh Đông Hồ. Ông được học cách làm tranh trổ giấy cũng từ hồi trẻ. Cuối thời bao cấp, nghệ nhân Đăng Giáp còn sáng tác được mấy tranh trổ giấy trang kim về Bà Trưng, Bà Triệu cưỡi voi vừa rất truyền thống vừa tạo hình hiện đại. Hiện nay ông Giáp vẫn thỉnh thoảng có hứng sáng tác tranh trổ giấy trang kim để gửi bán hoặc triển lãm. Đây thực sự là những bức tranh rất công phu, kỹ lưỡng đến mức kỳ công với nhiều công đoạn buộc phải cẩn thận bởi nếu làm ẩu thì tranh hỏng ngay! Tranh làm ra vẫn nhiều người hỏi mua vì màu sắc rực rỡ, dù số lượng hạn chế…

Theo nghệ nhân Nguyễn Đăng Giáp, nhiều khi để tận dụng các nguyên vật liệu làm tranh dân gian, người ta đã tiết kiệm những mẩu vụn để làm ra những tranh trổ giấy khá đẹp. Có những mẫu tranh trổ giấy hình voi, ngựa rất được ưa chuộng.

Qua tìm hiểu có thể thấy, đề tài của tranh trổ giấy: Nếu là bưu thiếp thì đề tài luôn đơn giản: hoa lá, cỏ cây, muông thú, côn trùng… Nhiều khi đó không hẳn là tranh mà chỉ như một hình tượng cô đọng và giản lược để điển hình hóa qua nét trổ. Hiện nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế ở làng Đông Hồ vẫn bán ra các tập Tranh trổ giấy Đông Hồ mà chủ yếu đó là bộ 12 con giáp.

Cũng là bưu thiếp trổ giấy nhưng gia đình nghệ nhân Nguyễn Đăng Giáp làm cả hình tượng 4 cô tố nữ giản thể (bỏ bớt chi tiết), trông sang trọng hơn. Sang đến tranh trổ giấy dân gian hiện đại thì đề tài đã đậm chất thời sự: sản xuất tập thể, phát triển đàn gia cầm, vừa sản xuất vừa chiến đấu, cổ vũ thanh niên lên đường tòng quân… Hình tượng trong tranh trổ giấy dân gian hiện đại đã là các nhân vật hiện đại như lãnh tụ, bộ đội hay vừa là nông dân vừa là dân quân hoặc xã viên hợp tác xã…

Nghệ nhân thường xếp từ 5 đến 10 lớp giấy màu rồi trổ. Nhiều lớp hơn sẽ bị dày quá, khó trổ; mỏng hơn thì phí công trổ. Trổ xong bóc tách lớp rồi dán bằng hồ nếp lên nền giấy trắng cho nổi bật hình trổ. Dao trổ cũng là dao trổ nét khi khắc gỗ, được mài thật sắc.

Cố nghệ nhân Nguyễn Đăng Khiêm từng trổ nhiều tranh theo đề tài dân gian quen thuộc như bộ tứ bình 4 mùa, 4 cô tố nữ. Điều thú vị là chính vào thời bao cấp nhiều khó khăn thì tranh trổ giấy trang kim của cụ Khiêm lại nở rộ và vươn tới đỉnh cao. Cụ đã sáng tác theo ý tưởng hiện đại và hiện thực cách điệu. Các tranh tiêu biểu của cụ thời ấy có khi vẫn theo đề tài cổ nhưng cũng có khi rất thời sự…

Nền mỹ thuật Việt có một kho báu là tranh Đông Hồ. Việc khai thác di sản này cho các thế hệ làm mỹ thuật một hướng đi bền vững và đậm đà bản sắc dân tộc. Vì thế, cần có chung tay để gìn giữ, khôi phục, đồng thời đưa tranh trổ giấy Đông Hồ ngày một đến gần với đời sống đương đại.

Thanh Xuân