Độc đáo nhà sàn đá ở Đàm Thủy

Những bức tường đá bao quanh nhà như một lũy thép kiên cố.

Từ thác Bản Giốc, thong dong đi bộ chưa đầy 2km là tới bản làng, nơi có những ngôi nhà đá vô cùng ấn tượng và đẹp mắt. Trong khói mây bảng lảng của buổi chiều muộn, chúng tôi dừng chân tại thôn Khuổi Kỵ, nơi hội tụ 14 ngôi nhà đá còn sót lại cuối cùng của người Tày vùng Tây Bắc. Giữa không gian bao la, những ngôi nhà sàn đá vững chãi vươn cao như một lũy thép kiên cố. Mặc cho thời gian trôi qua, đã mấy trăm năm, những ngôi nhà sàn đá này vẫn bền bỉ, kiên định, bao bọc, chở che những cư dân hiền lành, chất phác vùng biên viễn.

Không giống như những ngôi nhà sàn được dựng bằng tre, gỗ thông thường, nhà sàn của người Tày xã Đàm Thủy được xếp bằng đá. Ông Nông Đình Hạc, ở xóm Bản Dít, xã Đàm Thủy cho biết, để làm được những ngôi nhà đá giống như một "thành lũy kiên cố", người thợ phải rất tỉ mỉ và thực hiện trong một thời gian lâu dài. Công đoạn đầu tiên là chọn đất. Do vùng núi Tây Bắc có khí hậu nhiệt đới, độ ẩm cao, lại nhiều thú dữ, thổ phỉ cướp bóc nên từ xa xưa, người dân nơi đây thường sống ở những mô đất thoáng đãng, có tầm nhìn bao quát xung quanh. Nhà nào kỹ lưỡng hơn còn chọn những mảnh đất cao ráo, lấy chân núi làm điểm tựa, hướng mặt về phía có cảnh trí thiên nhiên khoáng đạt, thuận tiện cho việc làm ăn sinh sống. Khi đã có ý định dựng nhà, người dân phải chuẩn bị nguyên liệu trước đó vài năm. Những cây gỗ tròn được ngâm dưới bùn ao, đầm ruộng để phòng mối mọt. Nguyên liệu quan trọng nhất để dựng nhà đá chính là những viên đá cứng, đẹp, được tuyển lựa kỹ càng.

Khuôn hình của ngôi nhà nơi đây được định tính sao cho phù hợp với số lượng thành viên trong gia đình. Gia đình nhiều người thì dựng nhà to cao, ít người thì dựng nhà nhỏ. Dù nhà to hay nhỏ thì nền móng vẫn là điểm được coi trọng đầu tiên. Móng càng đào sâu thì ngôi nhà càng vững chắc. Song song với việc xếp nền móng, người ta chôn sâu những chiếc cột được làm bằng gỗ đã qua đẽo gọt. Khi đã định vị được ngôi nhà, người thợ sẽ đo, khéo léo xếp từng viên đá. Những bức tường kiên cố được xếp từ hàng vạn viên đá lớn, nhỏ khác nhau bằng một thứ keo kết dính trộn từ đá vôi và cát. Khó khăn nhất trong việc xếp đá là làm sao để độ dày hai bên của một bức tường cân đối, vuông vức. Chỉ cần lệch một chút sẽ phải dỡ đi, xếp lại từ đầu. Dựng được một bức tường gạch chỉ mất vài ba ngày, nhưng để xếp được một bức tường bằng đá thì người thợ phải mất vài tháng, có khi gần một năm. Khi xếp đá đến độ cao khoảng 2,5m, người thợ sẽ tính đến chuyện đặt dầm gỗ, sau đó xếp những tấm ván hoặc tre để làm sàn, đồng thời chia cách tầng 1 và tầng 2. Việc lên tầng cho ngôi nhà đá khó khăn ở chỗ, càng lên cao thì việc xếp đá càng phải chính xác hơn. Nếu không đáp ứng được những yêu cầu kỹ thuật thì tường đá bị xiêu vẹo, dễ đổ. Giai đoạn cuối cùng trong việc dựng một ngôi nhà đá chính là lợp ngói. Những ngôi nhà bằng đá phải lợp ngói âm dương. Loại ngói này sẽ giữ cho ngôi nhà đá mang tính cổ kính. Nếu tính từ thời gian chuẩn bị nguyên liệu đến khi hoàn thành ngôi nhà phải mất từ 2-3 năm.

Những ngôi nhà sàn đá nằm liền kề nhau.

Ông Lương Văn La, Trưởng phòng Văn hóa huyện Trùng Khánh cho biết: "Đa số những người con của quê hương Đàm Thủy là dân tộc Tày, cho nên ngôi nhà cũng mang đậm bản sắc văn hóa của họ. Người Tày có tín ngưỡng thờ đá. Họ coi đá là khởi nguồn của sự sống và là trung tâm của vũ trụ. Họ quan niệm rằng, con người sinh ra từ đá và khi chết sẽ hóa thành đá. Những viên đá được hình thành từ trong lòng đất, trải qua điều kiện địa chất phức tạp và lâu dài, hấp thụ tinh hoa của đất trời nên mang trong mình nguồn năng lượng và linh tính rất cao". Từ suy nghĩ sâu xa ấy, những bức tường đá kiên cố đã dần được hình thành, nó thể hiện rõ tính bản địa, sự sáng tạo độc đáo trong kiến trúc và sự khéo léo của đôi bàn tay con người. Người Tày làm nhà đá với mong muốn các thành viên trong gia đình sẽ có linh tính về mọi việc xảy ra trong tương lai, tránh được những rủi ro, mất mát.

Vào những năm 1594-1677, nhà Mạc đã lên vùng Cao Bằng xây dựng thành quách để bảo vệ đất nước. Chính vì vậy, vùng đất này, trải qua bao thăng trầm của lịch sử, những ngôi nhà sàn cổ xây bằng đá của người Tày vẫn còn giữ lại nhiều nét tinh hoa trong kiến trúc cổ một thời của nhà Mạc từ nhiều thế kỷ trước. Đằng sau sự thâm nghiêm, u linh của những cánh rừng già nơi sơn dã ấy, ngôi nhà sàn cổ xây bằng đá của dân tộc Tày, xã Đàm Thủy, huyện Trùng Khánh đã trở thành biểu tượng văn hóa vật chất độc đáo, được nâng niu, gìn giữ qua bao nhiêu thế hệ.

Dạ Ngân