Dịch giả dành trọn tình yêu cho văn học Nga

Sau khi hòa bình lặp lại (năm 1954), có thể nói văn học Nga Xô Viết được định hướng là một trong những nền văn học chủ đạo mà chúng ta đang tiếp thu. Khi đó, các Nhà xuất bản (NXB) như: Hội nhà văn, văn hóa (thuộc Viện Văn học), Thanh niên, Lao động, Phụ nữ, Kim đồng… chỉ tập trung vào xuất bản các tác phẩm cổ điển của Liên Xô và Trung Quốc.

Trong kế hoạch xuất bản của NXB Văn hóa (năm 1957), có trên 200 đầu sách nước ngoài thì có 1/10 (tức 20 đầu) là sách văn học Nga cổ điển. Thời kỳ đó, có một đội ngũ đông đảo những nhà văn vừa viết văn, vừa tham gia dịch thuật như: Vũ Ngọc Phan, Nguyễn Đình Thi, Hoàng Trung Thông, Nguyễn Xuân Sanh, Nguyễn Tuân, Xuân Diệu, Tế Hanh, Chế Lan Viên, Hoàng Cầm, Lê Đạt, Phùng Quán, Nguyễn Thành Long, Huy Phương, Vũ Tú Nam, Phạm Hổ (đây là lớp dịch giả đầu tiên)… và đã có những nhà văn biết tiếng Nga như Hoàng Xuân Nhị đã tích cực đưa nền văn học Nga vào và phát triển nó ở Việt Nam.

Dịch giả Hoàng Thúy Toàn được xem là người góp phần bắc chiếc cầu văn học Việt-Nga.

Trong số nhà văn-dịch giả lớp đầu tiên ấy, người được coi là có công khai phá và đưa văn học Nga phát triển ở Việt Nam, trước hết phải kể đến các nhà văn: Vũ Ngọc Phan rồi Hoàng Xuân Nhị, Hoàng Trung Thông, Tố Hữu… Đây là những “người thầy” đã thổi một luồng sinh khí mới bắt đầu truyền bá văn học Nga cho bạn đọc Việt Nam. Về phần mình, Thúy Toàn bắt đầu dịch thơ Nga, năm 1959 khi đang học ĐH sư phạm ở Nga ông dịch xong tập thơ trữ tình của Puskin gửi về NXB Văn hóa trong nước. Ngoài ra, những bản dịch của thế hệ các dịch giả đầu tiên cho đến nay vẫn được bạn đọc mến mộ như tác phẩm: Chiến tranh và hòa bình, Những linh hồn chết, Một anh hùng thời đại. Từ đó cho đến nay, gần nửa thế kỷ ông gắn bó với văn học Nga. Ông trân trọng và nâng niu những tác phẩm mà mình đã được tiếp cận rồi bắt tay vào dịch thuật, coi công việc dịch thuật văn học Nga là một nghề mà ông đã gắn bó và theo đuổi nó-vì nó ngay từ bấy giờ.

Ông tâm sự: “Tôi chỉ là một trong những người có cái “may mắn” do lúc bấy giờ (vào những năm 1950-1960) còn ít người đi sâu nghiên cứu và dịch mảng thơ Nga. Do yêu mến và say mê văn học Nga từ hồi còn nhỏ, sau đó lại được đào tạo nên tôi đã có điều kiện để tiếp thu nền văn học Nga vô cùng đồ sộ”. Cho đến năm 1962, nhân kỷ niệm 40 năm Cách mạng Tháng Mười Nga, lần đầu tiên ông được đứng tên trong sách, được tham gia tuyển chọn, dịch nghĩa cho nhiều nhà thơ, và tham gia dịch một số bài trong tập thơ Liên Xô. Đến năm 1966 bản dịch thơ trữ tình của Puskin do ông gửi từ Matxcơva về NXB Văn hóa vào năm 1960 mới được thực hiện, trong đó: Tôi yêu em, Gửi K, Con đường mùa đông… được nhiều người yêu mến. Nhất là trong giới học sinh-sinh viên lúc bấy giờ, nhiều người đã thộc lòng, chép tặng người yêu…

Thúy Toàn đã tìm thấy trong thơ Puskin tình yêu quê hương, đất nước, những điều mà ông ao ước, khát khao…Để rồi ông thích, yêu thơ Puskin với một tình yêu mãnh liệt. Và Puskin có những bài thơ diễn tả đầy đủ những cung bậc của tình yêu: yêu say đắm, yêu ghen tức, hờn giận, giận dỗi và pha một chút buồn. Cái buồn ở đây là một tâm trạng hết sức phổ biến của con người, diễn tả được cái buồn của Puskin là cái buồn trong sáng, buồn mà nâng người ta lên. Trong tình yêu, người ta cường điệu hóa, tự nâng mình lên đã đành, nhưng ngay trong nỗi buồn cũng nâng người ta lên. Mà chỉ có ở thơ Puskin mới diễn tả được hết. Cái “may” của ông là gặp được những điều như thế! Vì vậy, ông đã mê, hiểu thơ Puskin đến từng câu-từng chữ.

Ông có một quan niệm dịch rất rõ ràng: Dịch là đem cái đẹp cho người khác đọc. Bất luận cái gì, đó là một bài thơ ngắn, một mẩu chuyện của trẻ em hay là những tập thơ-tập trường ca-một vở kịch lớn, ông không bao giờ phân biệt. Miễn là ông thấy hay, thấy có ích là ông bắt tay vào dịch. Khi dịch thì ông cứ dịch chứ không nghĩ đến để in trên báo hay in thành tuyển tập của riêng cá nhân. Kể từ bài thơ đầu tiên ông dịch và in trên tờ báo Văn nghệ (1957 cho đến nay), ông đã theo đuổi và dành trọn tình cảm của mình cho công việc dịch thuật văn học Nga. Với hơn nửa thế kỷ đam mê nghiệp dịch thuật đã tích lũy được ít nhiều những tư liệu quý giá về văn học Nga dịch giả Thúy Toàn đã cho ra mắt bạn đọc hơn 10 tập thơ và nhiều tập tiểu thuyết, truyện ngắn dịch nổi tiếng của Nga.

Dịch giả Thúy Toàn đã có nhiều thập kỷ tiếp xúc và nghiên cứu, dịch thuật văn học Nga. Ông đã tham gia và đóng góp nhiều sáng kiến rất bổ ích trong nhiều cuộc hội thảo trong nước và quốc tế về nền văn học Nga Xô Viết trước kia và văn học Nga đương đại. Và lúc nào trong ông cũng luôn luôn trăn trở, lớp trẻ hiện nay có điều kiện để đào tạo bài bản, có phương tiện, được tiếp cận trực tiếp với các tác phẩm đương đại ở khắp thế giới vì vậy cần phải biết phát huy và dành tình yêu thực sự cho văn học dịch nước nhà.

Thủy Liên