Đẩy nhanh lộ trình thực hiện thị trường mua bán điện cạnh tranh

Chủ nhiệm Ủy ban Kinh tế Vũ Hồng Thanh trình bày tại phiên họp.

Thị trường điện cạnh tranh bước đầu hình thành

Trình bày báo cáo, Chủ nhiệm Ủy ban Kinh tế Vũ Hồng Thanh cho biết, nguồn điện giai đoạn 2011 - 2019 có sự tăng trưởng mạnh; tổng công suất lắp đặt nguồn điện tăng hơn 2,6 lần. Cơ cấu nguồn theo chủ sở hữu khá đa dạng, ngoài EVN còn có sự tham gia của PVN, TKV và các nhà đầu tư tư nhân. Hệ thống lưới điện được đầu tư khá lớn với nhiều cấp điện áp.

Tổn thất điện năng giảm từ mức 10,15% vào năm 2010 xuống mức 6,5% vào năm 2019. Chỉ số tiếp cận điện năng Việt Nam có bước tiến vượt bậc, chỉ trong vòng 5 năm (2013 - 2018) từ vị trí 156/189 quốc gia, vùng lãnh thổ vào năm 2013 đã vươn lên vị trí 27/190 vào năm 2018. Thị trường điện cạnh tranh phát điện, bán buôn đã bước đầu được hình thành và ngày càng hoàn thiện, góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động của ngành điện. Công tác bảo vệ môi trường được quan tâm hơn.

Bên cạnh đó, báo cáo cũng nêu rõ một số tồn tại, hạn chế. Cụ thể là việc xây dựng, ban hành chính sách chưa đồng bộ với quy hoạch, điển hình là các dự án điện mặt trời, trong nhiều năm không phát triển nhưng khi có chính sách giá khuyến khích năng lượng tái tạo thì chỉ trong thời gian ngắn đã có sự phát triển bùng nổ, vượt xa quy hoạch. Chính sách còn chưa rõ ràng, chưa ổn định để thu hút nhà đầu tư theo vùng, miền, tạo sự cân bằng trong hệ thống nguồn, lưới điện; chưa khuyến khích được việc đầu tư các dự án áp dụng khoa học, công nghệ cao, ít tiêu tốn điện năng.

Quy hoạch phát triển điện xác định rõ quy mô, thời điểm vận hành và nhà đầu tư các công trình điện lực đã hạn chế thực hiện nguyên tắc thị trường trong lựa chọn nhà đầu tư, làm giảm tính linh hoạt trong triển khai. Quy hoạch dự báo, tính toán chưa chính xác, chưa lường trước được tình hình thực tế. Công tác điều chỉnh, bổ sung quy hoạch còn bị động, chưa đáp ứng được sự phát triển mạnh mẽ của các nguồn năng lượng, đặc biệt là các dự án năng lượng tái tạo. Việc lập quy hoạch điện thiếu kết nối đồng bộ với các quy hoạch khác về năng lượng trong tổng thể chung.

Hệ thống điện phát triển mất cân đối

Trong giai đoạn 2011 - 2015, tỷ lệ hoàn thành đầu tư nguồn điện theo công suất trên toàn quốc đạt 81,4%. Tuy nhiên, nguồn điện truyền thống là nhiệt điện (chủ yếu là nhiệt điện than) thực hiện khá thấp, chỉ đạt 57,6% so với quy hoạch.

Giai đoạn 2016 - 2019, tăng trưởng xây dựng nguồn điện đã sụt giảm đáng kể với bình quân chỉ đạt 8%/năm. Nhiều dự án nguồn điện lớn, đóng vai trò quan trọng bị chậm tiến độ như Long Phú 1, Thái Bình 2, Vũng Áng 2… nên lưới điện giải tỏa công suất cũng phải điều chỉnh tiến độ chậm theo, vướng mắc về công tác đền bù giải phóng mặt bằng ảnh hưởng tới khối lượng đầu tư chung của lưới truyền tải. Điện năng lượng tái tạo phụ thuộc nhiều vào điều kiện thời tiết, địa hình, khí hậu… nên thường tập trung ở một số địa phương xa các tâm phụ tải, hệ thống lưới điện chưa đáp ứng yêu cầu về truyền tải công suất.

"Sự phát triển chưa đồng bộ giữa nguồn điện, lưới điện và việc chậm tiến độ các dự án lớn dẫn đến thực tế công suất nguồn điện tại nhiều nơi còn dư thừa, chưa giải tỏa hết trong khi đó lại có nguy cơ thiếu điện cục bộ trên diện rộng" - Chủ nhiệm Vũ Hồng Thanh cho biết.

Việc không tuân thủ nghiêm túc Quy hoạch phát triển điện lực quốc gia cũng làm cho hệ thống điện phát triển mất cân đối, ảnh hưởng tới độ tin cậy, ổn định và hiệu quả của ngành điện. Trong Quy hoạch phát triển điện lực quốc gia đã chỉ rõ danh mục các dự án được đầu tư theo từng năm, bảo đảm cân đối cung cầu điện trên từng vùng miền, ưu tiên các dự án gần tâm phụ tải để tăng cường an ninh cung cấp, giảm chi phí đầu tư lưới và giảm tổn thất truyền tải. Tuy nhiên sau 4 năm thực hiện, nhiều dự án đã không được thực hiện do một số địa phương không đồng ý triển khai các dự án điện than, trong khi nhiều địa phương khác đề nghị bổ sung các trung tâm điện khí mới.

Trong khi đó, Việt Nam ngày càng phụ thuộc nhiều hơn vào việc nhập khẩu nhiên liệu phục vụ sản xuất điện. Việt Nam phụ thuộc lớn vào nguồn nước sông quốc tế, dư địa để phát triển thủy điện không còn nhiều. Nhu cầu than nhập khẩu cho sản xuất điện dự kiến tăng từ 20 triệu tấn năm 2020 lên tới khoảng 72 triệu tấn năm 2030; lượng khí nhập khẩu ước tính lên tới trên 10 triệu tấn vào năm 2030.

Về giá điện, Ủy ban Kinh tế đánh giá cơ chế giá điện thiếu đột phá, chậm thay đổi, chưa đáp ứng yêu cầu. Trong quá trình điều hành, chưa thực hiện được đầy đủ việc điều chỉnh giá điện theo cơ chế thị trường; cơ cấu biểu giá bán lẻ điện còn duy trì bù chéo giữa khách hàng sản xuất với khách hàng sinh hoạt, thương mại. Giá điện từ nguồn năng lượng tái tạo hiện cao hơn so với nguồn điện từ nguồn năng lượng truyền thống, chi phí bù giá cho năng lượng tái tạo đang được hòa chung với chi phí của ngành điện, chưa tách rõ ràng trong hóa đơn tiền điện.

Lấy ý kiến người dân để chọn phương án biểu giá điện

Trước thực trạng này, Ủy ban Kinh tế đã đề xuất, kiến nghị một số giải pháp. Trong đó, đề nghị khẩn trương tổ chức lập và phê duyệt quy hoạch của ngành năng lượng nói chung và quy hoạch sơ đồ điện VIII nói riêng, bảo đảm có tầm nhìn, kế thừa sơ đồ điện VII điều chỉnh, có cơ cấu hợp lý; có sự kết nối đồng bộ với các quy hoạch khác.

Về xây dựng cơ cấu nguồn điện, lưới điện, Ủy ban Kinh tế đề nghị Chính phủ khẩn trương rà soát, có giải pháp xử lý những vướng mắc trong thực hiện các dự án điện, nhất là các dự án có công suất lớn, dự án trọng điểm nhằm cung cấp đủ điện cho hệ thống, nhất là bảo đảm sự cân bằng trong nguồn điện giữa miền Bắc, miền Trung, miền Nam. Đầu tư đồng bộ hệ thống hạ tầng lưới điện để giải tỏa tốt hơn công suất nguồn điện.

Đồng thời, đẩy nhanh lộ trình thực hiện thị trường mua, bán điện cạnh tranh, cơ chế hợp đồng mua bán điện trực tiếp giữa nhà sản xuất và khách hàng tiêu thụ, minh bạch giá mua bán điện; tiếp tục nghiên cứu để hoàn thiện giá bán buôn và bán lẻ điện bảo đảm các nguyên tắc của cơ chế thị trường, tính đúng, tính đủ và tạo nguồn lực tài chính để tái đầu tư ngành năng lượng.

Ngoài ra, cần xóa bỏ mọi rào cản để bảo đảm giá điện minh bạch do thị trường quyết định; không thực hiện bù chéo giá điện giữa các nhóm khách hàng, giữa các vùng, miền; hoàn thiện cơ chế, chính sách, các công cụ có tính thị trường để đẩy mạnh sử dụng điện tiết kiệm và hiệu quả. Xây dựng biểu giá điện công khai, minh bạch, lấy ý kiến người dân để lựa chọn phương án phù hợp; xây dựng giá điện hai thành phần; có chính sách để phát triển hài hòa các công trình theo vùng, miền, đưa ra tín hiệu định hướng và thu hút nhà đầu tư./.

Dương An