Đầu tư mạo hiểm cho startup: Nhà nước nên đi trước một bước

Một doanh nhân trẻ đang giới thiệu ứng dụng cho du khách tìm đường đi trong các trung tâm thương mại. Ảnh: Đào Loan

Startup ra nước ngoài

Theo Cục phát triển thị trường và doanh nghiệp khoa học và công nghệ, Bộ Khoa học và Công nghệ (KH&CN), tính tới năm 2017, nước ta có khoảng 3.000 doanh nghiệp khởi nghiệp (startup). Số lượng và quy mô thương vụ đầu tư cho startup đang tăng lên. Nếu như năm 2016 chỉ có khoảng 50 thương vụ và gọi được 205 triệu đô la Mỹ thì tới năm 2017, đã có 92 thương vụ và gọi vốn được 291 triệu đô la.

Tuy nhiên, phải thừa nhận là giá trị đầu tư vào startup của Việt Nam còn thấp hơn nhiều so với các nước trong khu vực và rất ít doanh nghiệp thu hút được đầu tư vài chục triệu đô la. Số lượng startup Việt được mua bán, sáp nhập (M&A) không nhiều và phát hành lần đầu ra công chúng (IPO) thì gần như không có. Trong khi riêng trong năm 2017, startup của các nước trong khu vực ASEAN thu hút được 7,86 tỉ đô la.

Khó khăn lớn nhất mà các startup đổi mới sáng tạo trong nước gặp phải là việc tiếp cận vốn. Các startup thành lập rồi gần như tự bơi bằng nguồn vốn tự có hoặc vay của người thân, việc tiếp cận vốn ngân hàng thì vô cùng khó khăn.

Theo ông Nguyễn Quân, Chủ tịch Hội tự động hóa Việt Nam, năm thành phần tạo nên hệ sinh thái khởi nghiệp gồm: nguồn cung công nghệ, cầu công nghệ, các nhà đầu tư, các tổ chức dịch vụ trong hệ sinh thái, môi trường pháp lý của hệ sinh thái. Muốn trở thành quốc gia khởi nghiệp, việc xây dựng và vận hành hệ sinh thái khởi nghiệp với năm thành phần trên là điều bắt buộc.

Hiện nay, khởi nghiệp ở Việt Nam còn gặp nhiều khó khăn do hệ sinh thái khởi nghiệp chưa hoàn chỉnh. Việt Nam mới chỉ làm tốt ở khâu nguồn cung và nguồn cầu công nghiệp. Còn ba khâu còn lại đều yếu, đặc biệt là yếu tố nhà đầu tư.

“Trong hệ thống luật pháp của chúng ta chưa quan tâm tới đầu tư mạo hiểm, trong khi đầu tư mạo hiểm là yếu tố quyết định thành công của startup đổi mới sáng tạo”, ông Quân nói và lấy ví dụ: Tại Israel, khi thiết lập hệ thống đầu tư mạo hiểm, Chính phủ tài trợ 10 quỹ đầu tư mạo hiểm, mỗi quỹ 8 triệu đô la từ ngân sách quốc gia và họ đã rất thành công.

Trên thế giới, đầu tư mạo hiểm cho các startup năm 2017 đã đạt tới 140 tỉ đô la và tổng giá trị kinh tế do các startup toàn cầu mang lại trong khoảng thời gian 2015-2017 là 2.300 tỉ đô la.

Tại Việt Nam, đến năm 2017, có khoảng 40 quỹ đầu tư hoạt động nhưng đa phần là quỹ của nước ngoài như IDG Ventures, CyberAgent Ventures, DJF - Vina Capital, 500 start-up….Thậm chí, nhiều quỹ đầu tư lớn của nước ngoài không thành lập văn phòng tại Việt Nam nhưng lại rất quan tâm tới startup trong nước.

Chính vì đa phần quỹ đầu tư mạo hiểm có nguồn vốn từ nước ngoài nên nhiều nhóm khởi nghiệp gọi vốn thành công phải đăng ký thành lập doanh nghiệp ở nước ngoài như tại Singapore, Thái Lan...

“Như vậy, các startup của Việt Nam gần như làm outsource (gia công) cho các doanh nghiệp nước ngoài khi kinh doanh ở nước ngoài, đóng thuế ở nước ngoài nhưng làm ở Việt Nam", ông Quân nói.

Việc thành lập các quỹ đầu tư mạo hiểm mặc dù được đề cập trong Luật Công nghệ cao 2009 và Luật hỗ trợ doanh nghiệp vừa và nhỏ 2016, nhưng đến nay chưa khả thi do vướng quy định của một số luật hiện hành như Bộ luật Hình sự, Luật Ngân sách Nhà nước và chưa có văn bản hướng dẫn dưới luật.

Thậm chí có nhiều ý kiến cho rằng nếu đầu tư mạo hiểm sử dụng ngân sách nhà nước mà không thành công thì cũng rất gần với tội tham nhũng, lãng phí, gây thất thoát ngân sách Nhà nước.

Nhà nước nên tiên phong

Quyết định 844 năm 2016 phê duyệt Đề án “Hỗ trợ hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo quốc gia đến năm 2025” đã mang lại niềm hy vọng cho cộng đồng startup, trong đó có nhiều điều khoản quy định mang tính đổi mới. Điều quan trọng trong quyết định, cụ thể là tại khoản 3, khoản 5, mục II, Chính phủ cho phép sử dụng một phần ngân sách nhà nước hỗ trợ cho hoạt động khởi nghiệp.

Hay tại Khoản 4, mục III, của Quyết định 844 nêu: "Tổng công ty Đầu tư và Kinh doanh vốn nhà nước nghiên cứu, đề xuất cơ chế cho phép góp vốn với tổ chức đầu tư khác thành lập quỹ, công ty quản lý quỹ để thực hiện hoạt động cho vay, đầu tư vào doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo, thực chất là quỹ đầu tư mạo hiểm".

Nhưng để thực hiện được các quy định mang tính nguyên tắc này, các cơ quan quản lý nhà nước cần ban hành các văn bản hướng dẫn chi tiết, theo nguyên tắc tuân thủ quy luật của nền kinh tế thị trường và tiệm cận với thông lệ quốc tế.

Tuy nhiên, 2 năm đã trôi qua, chuyển động của Đề án vẫn rất chậm, đầu tư mạo hiểm vẫn chỉ nằm trên lý thuyết.

Theo ông Quân, để hỗ trợ phong trào khởi nghiệp, còn nhiều việc phải làm, nhưng điều đầu tiên là phải cho phép thành lập quỹ đầu tư mạo hiểm. Hơn nữa, Nhà nước cần thử nghiệm để xây dựng cơ chế vận hành loại quỹ nào sao cho phù hợp với thể chế của nước ta.

Điều này là do nước ta vẫn chưa có khái niệm và kinh nghiệm “đầu tư mạo hiểm". Bộ máy quản lý của chúng ta vẫn chưa chấp nhận văn hóa thất bại. Do đó, Nhà nước cần đi trước một bước để có bài học kinh nghiệm, từ đó ban hành quy định cho các tổ chức, cá nhân trong và ngoài nước trong lĩnh vực này.

Nếu Nhà nước không dám “đầu tư mạo hiểm" thì sẽ không xây dựng được căn cứ pháp lý và cơ chế vận hành cho hoạt động này, kết quả là tạo ra tâm lý e ngại cho các thành phần kinh tế khác. Thực tế là đầu tư cho startup là rủi ro và có thể mất vốn, nhưng chỉ cần một startup thành công có thể bù đắp được vốn đầu tư thua lỗ.

Kinh nghiệm của Mỹ cho thấy, cách đây mấy chục năm, để thúc đẩy hệ sinh thái khởi nghiệp sáng tạo phát triển, Chính phủ liên bang và chính quyền các bang cũng đã sử dụng tiền ngân sách đóng góp vào các quỹ đầu tư mạo hiểm. Khi Nhà nước “làm gương” thành công, ban hành được các quy định pháp luật để quản lý hoạt động của các quỹ này, thì hoạt động đầu tư mạo hiểm sẽ dần được xã hội hóa, tư nhân hóa.

Lúc đó Nhà nước chỉ đóng vai trò dẫn dắt, tạo ra hành lang pháp lý cho Hhệ sinh thái khởi nghiệp sáng tạo phát triển, còn nguồn lực tài chính của các quỹ sẽ hoàn toàn là của các thành phần kinh tế khác.

Thùy Dung