Cửa biển Thần phù xưa và nay
Dấu tích trên cửa biển Thần Phù ngày nay. Ảnh: Vũ Đức Phương
Cửa biển Thần phù xưa
Phía đông nam của tỉnh Ninh Bình xa xưalà biển cả. Tại đây có cửa biển gọi là Thần Đầu. Biết tên “Thần Đầu” vì NguyễnTrung Ngạn (1289-1370) là danh sĩ thời Trần có bài thơ: “Chiều hôm đậu thuyền ởcửa biển Thần Đầu” (Thần Đầu cảng khẩu vãn bạc) và ngọn núi nhô ra biển cũnggọi là núi Thần Đầu. “Đầu” có nghĩa là ném hoặc có nghĩa là cái đầu.
Ở đây còncó loại cá Thần Đầu giống hình người, đầu cá không có vẩy, có đuôi. Như thế cưảbiển ở phía đông nam tỉnh Ninh Bình xa xưa được gọi là Thần Đầu từ thời Trần.Đến thế kỷ XV, gọi là Thần Phù.
Nguyễn Trãi là nhà văn hóa lớn của dân tộc thơìLê đã viết bài thơ “Thần Phù hải khẩu” (Cửa biển Thần Phù). Từ đó về sau, cưảbiển này đều gọi là Thần Phù. Đây là mảnh đất tận cùng phía nam của tỉnh NinhBình, ngày nay thuộc xã Yên Lâm, huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình.
Thời xưa đất nàythuộc xã Thần Đầu, huyện Nga Sơn, tỉnh Thanh Hóa, đến năm 1838, đời Minh Mạngthứ 19, xã Thần Phù sát nhập vào huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình. Đây vốn là vùngbiển dữ dội, nguy hiểm, vì có những ngọn núi đá ăn ra biển có những mỏm ngầmsắc nhọn, lại có sóng dữ, gió to, thuyền bè qua dễ bị đánh chìm. Nên từ ngànxưa muốn đi vào Nam qua vùng biển này, thuyền phải đi vòng ra xa, rồi vòng trởlại mới vào Nam được. Người dân ở quanh cửa biển Thần Phù xưa và nay là đất xaYễn Lâm còn lưu truyền câu ca dao:
“Lênh đênh qua cửa Thần Phù
Khéo tu thì nổi, vụng tu thì chìm”.
Điều đó thể hiện cửa biển Thần Phù làmột vị trí quân sự mang tính chiến lược, cực kỳ quan trọng ở thời xa xưa. Cácvua chúa đi vào Nam chinh phạt đều phảiqua cửa biển Thần Phù.
Thời nhà Đinh, Tiền Lê, cửa biển ThầnPhù là cửa ngõ biển bảo vệ Kinh đô Hoa Lư ở xã Trường Yên, huyện Hoa Lư ngàynay. Các triều đình phong kiến cử đội quân đi chinh phạt các thế lực ngoại xâmở phía Nam bằng đường thủy đều phải đi qua cửa biển Thần Phù. Vì cửa biển ThầnPhù có sóng to, gió dữ nên từ thế kỷ thứ 10, phản thần nhà Đinh là Ngô NhậtKhánh khi dẫn chúa Chiêm ra đánh Hoa Lư đã bị chết đuối ở đây.
Thời nhà Lý, vua Lý Thái Tông(1028-1054) đem quân đi đánh nước Chiêm Thành, đi đến cửa biển Thần Phù gặpsóng to, gió lớn, đoàn thuyền không thể vượt qua được, nhà vua phải thân chinhđến đền thờ La Viện (đền thờ áp Lãng Chân Nhân) cầu khấn, ngày hôm sau, tựnhiên gió lặng, biển yên, đoàn thuyền của nhà vua đi qua cửa biển Thần Phù yênả, thuận tiện.
Thời nhà Hồ, Hồ Quý Ly sau khi truấtngôi vua của Trần Thiếu Đế, năm 1400 lên ngôi Hoàng đế, được gọi là ChươngHoàng lấy đá lấp ngã sông thông với cửa biển Thần Phù để chống quân Minh. Vìvậy, vua Lê Thánh Tông ở niên hiệu Hồng Đức, năm 1470, khi đi qua cửa biển ThầnPhù, nghỉ lại ở đó đã viết bài thơ “Thần Phù hải môn lữ thứ” (Nghỉ lại ở cưảbiển Thần Phù) trong đó có 2 câu luận nói về điều đó:
“Chương Hoàng chở đá lấp kín lòng sông
La Viện cưỡi thuyền nhẹ nhàng đè sóng”.
Cửa biển Thần Phù có giá trị chiến lượcquân sự, là cửa ngõ biển đi Nam về Bắc của nước ta ở thời phong kiến, nằm trêntuyến đường thủy hành quân Nam tiến của người Việt, đã chứng kiến các chiếncông, chống ngoại xâm của dân tộc.
Không chỉ thế, cửa biển Thần Phù còn làcảm hứng cho các vị vua, danh sĩ thời xưa.
Đó là những bài thơ, có cả bút tích, kyứ́c của núi là “văn bia” đã có trong thơ của các tao nhân mặc khách – lưu truyềntrường tồn cho các thế hệ mai sau, giữ hộ cho con người bao điều diệu kỳ về cưảbiển Thần Phù. Mỗi bài thơ có một nét riêng tỏa sáng như một viên ngọc quý, vơínhiều gam màu làm cho cửa biển Thần Phù còn sống mãi với thời gian. Có thể nói,cửa biển Thần Phù xưa là lịch sử, vănhóa và thơ.
Xã Yên Lâm ngày nay
Do cửa biển Thần Phù được phù sa bôìđắp, cũng như dải đất ven biển phía đông tỉnh Ninh Bình là vùng đất mở, đất màumỡ, gần biển nên người dân ở các nơi, chủ yếu là dân Nam Định đã đến đây lậpnghiệp làm nghề bắt cá và cấy lúa.
Năm 1471, đời vua Lê Thánh Tông(1460-1497), ở niên hiệu Hồng Đức, Lê Niệm là quan Tư Mã quê Thanh Hóa đã đứngra chỉ huy việc đắp đê Hồng Đức. Sách “Đại Nam nhất thống chí” ghi: “Đê cũ HồngĐức: … từ bờ phía Bắc đến bờ phía Nam cửa Càn đê đắp đá. Từ bờ phía Bắc cưảThần Phù đến bờ phía Nam sông Bồng Hải đắp đê đất, để ngăn nước mặn, gọi là đêHồng Đức, nay vẫn còn”.
Sau khi có đê Hồng Đức, cư dân các nơiđến vùng đất trước đây là cửa biển Thần Phù rất đông nên được vua Lê Thánh Tôngcho thành lập một xã, có tên là Thần Phù vào năm 1474, gồm 5 thôn: Nhâm Phẩm,Phù Sa, Anh Tốt, Mai Xá, Ngọc Lâm.
Xã Thần Phù cũng được gọi là tổng Thần Phùthuộc huyện Nga Sơn, phủ Hà Trung, tỉnh Thanh Hóa. Đến năm Minh Mạng thứ 6(1825), tổng Thần Phù nhập thêm thôn Ngọc Lâm, khi đó gồm 8 xã, thôn là: ThầnPhù, Ngọc Lâm, Yên Lâm, Bình Sa, Đông Cao, Yên Tốt, Phù Sa, Nhân Phẩm, vẫnthuộc huyện Nga Sơn, phủ Hà Trung.
Đến năm 1838, đời vua Minh Mạng thứ 19,tổng Thần Phù được cắt chuyển từ huyện Nga Sơn (Thanh Hóa) về huyện Yên Mô, phuYển Khánh, tỉnh Ninh Bình. Tháng 01 năm 1946, tổng Thần Phù đổi thành xã ThanhBình, tháng 7 năm 1956, xã Thanh Bình cũ đổi tên là xã Yên Lâm. Như thế tên xã laYền Lâm, có từ năm 1956.
Hiện nay xã Yên Lâm (Cửa biển Thần Phùxưa), có 8 khu dân cư gồm: Xóm 1, xóm 2thuộc thôn Ngọc Lâm, xóm 1, xóm 2 thôn Đông Yên, thôn Phù Sa, thôn Nhân Phẩm,thôn Đông Hoài, thôn Hảo Nho, nằm gọn ở phía Nam của huyện Yên Mô, tỉnh NinhBình, phía bắc giáp xã Yên Mạc, phía tây giáp xã Yên Thái, phía nam giáp xã NgaĐiền, huyện Nga Sơn, tỉnh Thanh Hóa, phía đông giáp xã Lai Thành, huyện KimSơn, là xã Nông thôn mới, là xã “Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân thời kỳchống Mỹ”.
Cơ sở hạ tầng không ngừng được củng cố, đời sống vật chất và tinhthần ngày càng khởi sắc, ấm no, hạnh phúc, thanh bình. Đảng bộ và nhân dân xaYễn Lâm luôn tự hào với truyền thống vẻ vang, tiếp tục dựng xây quê hương giàuđẹp.
Di tích còn lại của cửa biển Thần Phùkhông chỉ có ở xã Yên Lâm, huyện Yên Mô mà còn ở cả Nga Điền và xã Nga Thiện,huyện Nga Sơn, tỉnh Thanh Hóa gồm: Núi Thần Đầu vẫn đứng “Trơ gia cùng tuếnguyệt”, đền thờ áp Lãng Chân Nhân ở phía nam của núi thời xưa không còn dosóng biển tàn phá; Núi Thạch Bi thuộc thôn Tri Thiện, xã Nga Thiện, huyện NgaSơn, trên vách núi hiện vẫn còn một chữ “Thần” rất lớn bằng chữ Hán hướng raphía biển, được chạm khắc từ thời xa xưa, đánh dấu nơi đây là cửa biển Thần Đâùgió to, sóng dữ, Thần áp Lãng Chân Nhân có tài dẹp yên sóng dữ; Tại thôn ChínhĐại, xã Nga Điền vẫn còn ngôi chùa cổ mang tên Thần Phù; Tại xã Yên Lâm, huyệnYên Mô có đền Nhân Phẩm ở thôn Nhân Phẩm, đình Đông ở thôn Phù Sa, đình Yên Tốtở thôn Đông Yên đều thờ áp Lãng Chân Nhân. Đình Đông đã được Nhà nước xếp hạnglà “Di tích Lịch sử - Văn Hóa cấp Quốc gia”.
Lã Đăng Bật
