Chân dung nhà chí sĩ Phan Châu Trinh qua các tác phẩm điêu khắc

Chân dung cụ Phan của nghệ nhân Tạ Duy Đoán đặt tại nhà lưu niệm Phan Châu Trinh, Đà Nẵng.

Pho tượng chân dung đầu tiên của cụ Phan gắn bó khá lâu với người dân xứ Quảng, là pho tượng được đặt tại khuôn viên Trường THPT Phan Châu Trinh - Đà Nẵng do cố họa sĩ Đỗ Toàn (1940-2000) thực hiện và khánh thành dựng trước sân trường đúng vào dịp húy nhật thứ 40 cụ Phan ngày 24-3-1966. Sinh thời, họa sĩ Đỗ Toàn kể lại, trong quá trình thực hiện, ông đã dựng cốt và tạc tượng mượn nhờ tại khoảng sân số 5 Đống Đa-Đà Nẵng. Điều thú vị là đông đảo học sinh nhà trường đã đóng góp phế liệu bằng đồng. Họa sĩ cũng cho biết, tượng đã được bà Châu Liên, con gái cụ Phan và học giả Nguyễn Văn Xuân góp ý sửa chữa nhiều lần trước khi hoàn thành. Trong bài viết "Tôi tạc tượng cụ Tây Hồ" (Tạp chí Đất Quảng, số tháng 9-10/1992), họa sĩ Đỗ Toàn tiết lộ: "Cụ Phan là một lãnh tụ phong trào Duy Tân, trong chân dung của cụ tôi xin bộc bạch một điều mà 30 năm qua tôi giấu kín. Khi tạc đến bộ ria mép của cụ-các cụ đời xưa để ria mép thường hay vuốt xuống. Trong chân dung của cụ tôi lại cuốn lên như râu của các ngài bá tước (Moustache). Tôi thầm thích thú và một niềm vui sướng dâng trào, bởi vì cụ Phan là một mẫu hình tiên phong trong phong trào cắt tóc ngắn, mặc đồ Tây. Tôi cũng mạo muội làm một cuộc cách tân nhỏ trong phong trào Duy Tân của cụ. Đến nay, nếu cụ sống trở lại chắc cụ gõ lên đầu tôi một trăm gậy, xong cụ sẽ cho tôi một chầu nhậu bia Sông Hàn chết bỏ... Từ đó hình ảnh cụ Phan cứ ám ảnh tôi cho đến đầu năm 1975. Thời kỳ này có chương trình khuếch trương đang hoạt động tại miền Trung, tôi cùng nhà văn Nguyễn Văn Xuân đề xướng dựng tượng lớn của cụ tại đường Độc Lập (nay là Trần Phú). Ngôi tượng cao 3 mét 50 đã hoàn thành ở phần nghiên cứu đất sét, đang chuẩn bị chuyển chất liệu bằng bê-tông cốt thép. Phần công viên cây cảnh do cảng Đà Nẵng phụ trách. Đến ngày 29-3 Đà Nẵng giải phóng tôi phải bỏ dỡ công trình". Suốt nhiều thập niên qua, đối với những thế hệ học sinh trưởng thành từ Trường THPT Phan Châu Trinh, Đà Nẵng, pho tượng cụ Phan luôn là hình ảnh đầy tôn kính, đồng hành cùng những ký ức sâu đậm, tuyệt vời của tuổi hoa niên.

Chân dung cụ Phan của nhà điêu khắc Phạm văn Hạng đặt tại công viên tượng bờ đông sông Hàn, Đà Nẵng.

Tác phẩm điêu khắc "Phan Châu Trinh" của nhà điêu khắc Phạm Văn Hạng hiện được đặt tại Công viên tượng bờ đông sông Hàn. Tác phẩm được thực hiện trên một khối đá cẩm thạch trắng cao gần 3m, rộng 3m và nặng đến 30 tấn hoàn thành trong khuôn khổ trại điêu khắc đá giao lưu quốc tế lần thứ nhất tại Đà Nẵng (từ 15-2 đến 29-3-2006). Phía sau bức chân dung có khắc lời của chí sĩ Huỳnh Thúc Kháng về cụ Phan: "Phan tiên sinh là nhà cách mạng chính trị đầu tiên của nước ta". Nơi tác phẩm này, chúng ta có thể nhận ra tác giả đã thể hiện chân dung cụ Phan bằng một phong cách nghệ thuật hiện đại, khá táo bạo. Vầng trán cụ Phan lõm sâu như một vầng trăng khuyết, đầy suy tư trăn trở. Má và cằm cũng được mô tả bằng những nét vuông hoặc các nét khuyết, bộc lộ rõ tính chất khí khái của cụ Phan. Phạm Văn Hạng cho biết, bức tượng này đã được ấp ủ 20 năm nay, từ khi lãnh đạo tỉnh Quảng Nam - Đà Nẵng cũ khích lệ ông thể hiện một tác phẩm thật sinh động về nhân vật Quảng Nam tài ba, nhiệt huyết này.

Chân dung cụ Phan của họa sĩ Đỗ Toàn đặt trường THPT Phan Châu Trinh, Đà Nẵng.

Pho tượng bán thân cụ Phan Châu Trinh bằng cẩm thạch trắng cao 2m, nặng 2 tấn, do nhà điêu khắc Nguyễn Long Bửu được UBND thành phố Đà Nẵng chọn và cấp kinh phí thực hiện, được đặt tại Khu lưu niệm Phan Châu Trinh, Q. Tân Bình, TP Hồ Chí Minh năm 2006. Tượng được đặt trên một bệ đá hoa cương cao 2m. Người dân đất Quảng xa xứ sống tại TP Hồ Chí Minh vẫn thường ghé qua đây chụp ảnh lưu niệm mỗi khi tưởng nhớ về cụ Phan. Tượng Phan Châu Trinh được Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam và Chi hội Di sản Văn hóa TP Đà Nẵng phối hợp tổ chức thực hiện thông qua cuộc vận động "Mỗi người một giọt đồng, đúc tượng danh nhân Việt Nam" là một pho tượng chân dung bán thân cao 70cm, bằng chất liệu đồng nguyên chất do nghệ nhân Tạ Duy Đoán đúc. Tượng được toàn bộ gia tộc, anh em, bạn bè và sinh viên làm lễ an vị tại Nhà lưu niệm Phan Châu Trinh, số 72 Phan Châu Trinh, Đà Nẵng vào ngày 24-3-2009, nhân dịp húy nhật thứ 83 của cụ Phan. Theo bà Phan Thị Minh (tức Lê Thị Kinh), cháu ngoại và là người trông nom Nhà lưu niệm Phan Châu Trinh - Đà Nẵng: "Các bức tượng chân dung cụ Phan đặt ở nhiều nơi, mỗi tượng đều có cái đẹp, cái hay riêng, tùy theo cách nhìn và cảm nhận nơi người thực hiện. Chẳng hạn, bức tượng được đặt tại nhà lưu niệm này do một nghệ nhân thực hiện, trông rất đơn giản mà vẫn rất gần gũi...".

TRẦN TRUNG SÁNG