Cải cách để bảo hiểm xã hội thật sự trở thành trụ cột an sinh bền vững

Cải cách bảo hiểm xã hội hướng tới mục tiêu an sinh bền vững

Theo các nhà nghiên cứu, chính sách BHXH là sự bảo đảm bù đắp một phần hoặc thay thế thu nhập của người lao động khi họ bị suy giảm hoặc mất thu nhập do ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, hết tuổi lao động…

Công bằng, có đóng - có hưởng và chia sẻ

Hội nghị lần thứ 7 Ban Chấp hành Trung ương Ðảng khóa XII đã thông qua Ðề án cải cách chính sách BHXH với nhiều nội dung cần tập trung cải cách trên cơ sở đảm bảo 3 nguyên tắc: công bằng, có đóng - có hưởng và chia sẻ. Việc ban hành Nghị quyết này được xem như là bước chuyển biến quan trọng, thể hiện sự quan tâm đặc biệt của Đảng, Nhà nước trong việc thực hiện mục tiêu an sinh xã hội, tạo động lực phát triển bền vững.

Trong những năm qua, chính sách BHXH của Việt Nam đã từng bước được hoàn thiện, hướng tới mở rộng phạm vi bao phủ, tạo cơ hội cho mọi người dân trong việc tiếp cận, tham gia, thụ hưởng chính sách, góp phần bảo đảm an sinh xã hội, đảm bảo quyền và lợi ích chính đáng của người dân. Chính sách BHXH đã bao phủ hầu hết các chế độ mà Tổ chức Lao động quốc tế (ILO) khuyến nghị: hưu trí - tử tuất, thất nghiệp, ốm đau, thai sản, tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp.

Dù vậy, diện bao phủ BHXH vẫn ở mức thấp, hiện mới có khoảng 29% lực lượng lao động trong độ tuổi (13,9 triệu người tham gia BHXH, hơn 34 triệu người trong độ tuổi lao động, khoảng 71% chưa tham gia BHXH). Bên cạnh đó, số người tham gia tự nguyện sau 10 năm triển khai chính sách này mới chỉ đạt gần 300.000 người; quỹ hưu trí và tử tuất khó bảo đảm cân đối trong dài hạn…

Theo dự báo của ILO, nếu Việt Nam không có sự đột phá trong cải cách chính sách BHXH, thì đến năm 2030 sẽ có hơn 38,7 triệu người trong độ tuổi lao động, chiếm khoảng 62% lực lượng lao động trong độ tuổi lao động nằm ngoài lưới an sinh xã hội do không tham gia vào chính sách BHXH.

Lý giải bất cập trên, Thứ trưởng Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội (LĐ-TB&XH) Doãn Mậu Diệp cho biết, nguyên nhân chính là do hệ thống BHXH hiện nay còn thiết kế đơn tầng, sự kết nối giữa chính sách BHXH với các chính sách xã hội khác chưa đồng bộ. Chính sách BHXH thất nghiệp chỉ chú trọng đến giải quyết hậu quả, thiếu giải pháp phòng ngừa. Bảo hiểm thất nghiệp mới chủ yếu chi trả cho người thất nghiệp nhưng chưa chú ý tới việc hỗ trợ có tính thực chất, hiệu quả tới các doanh nghiệp, hỗ trợ cho người lao động tìm việc làm, hỗ trợ đào tạo cho người lao động có nhiều cơ hội hơn trong việc quay trở lại thị trường lao động.

Nguyên tắc đóng - hưởng trong tính toán lương hưu được tôn trọng nhưng nguyên tắc chia sẻ chưa được chú ý, dẫn đến những bất hợp lý khó chấp nhận là có người hưởng lương hưu tới 100 triệu đồng/tháng, nhưng có người chỉ nhận được hơn 1 triệu đồng/tháng… Để khắc phục những bất cập trên, cải cách BHXH là tất yếu.

Cân nhắc việc giảm số năm đóng tối thiểu

Đề án cải cách BHXH vừa được thông qua có hơn 10 điểm mới về thay đổi chính sách BHXH so với hiện nay, hướng tới mục tiêu an sinh bền vững. Trong đó thay đổi cơ bản nhất là chính sách BHXH được thiết kế đa tầng, hướng tới phổ cập toàn dân, tuân thủ nguyên tắc đóng - hưởng và chia sẻ rủi ro. Cụ thể, tầng thứ nhất là tiền trợ cấp của Chính phủ cho người cao tuổi.

Đây là cách gọi khác của trợ cấp tuổi già đang được Chính phủ thực hiện. Mức chi trả hiện tại là 270.000 đồng/người/tháng đối với những người trên 80 tuổi không có lương hưu, không có BHXH. Tầng thứ hai là bao phủ đối tượng có thu nhập thì có đóng BHXH, trong đó Nhà nước hỗ trợ một phần việc tham gia BHXH cho người nông dân, người nghèo, người thu nhập thấp để hình thành văn hóa đóng - hưởng. Việt Nam đã thành công với cách thức này khi hỗ trợ người khó khăn đóng bảo hiểm y tế. Và tầng thứ ba là thiết kế chính sách hưu trí tự nguyện lưu thông với khối thị trường.

Đồng thời, để bảo đảm nguyên tắc của chính sách và duy trì, phát triển quỹ, Đề án quy định người lao động tham gia BHXH hơn 10 năm thì mới bắt đầu được hưởng trợ cấp hưu trí. Nếu người lao động rời khỏi hệ thống trước thì chỉ được hưởng số tài khoản hiện hữu. Bộ trưởng Bộ LĐ-TB&XH Đào Ngọc Dung khẳng định, những điều chỉnh về chính sách BHXH mang tính quyết định, giúp hệ thống BHXH vận hành mạnh mẽ, hoạt động hiệu quả hơn. Việc xem xét điều chỉnh giảm số năm đóng tối thiểu tạo nên sự linh hoạt trong chính sách, đáp ứng nhu cầu đa dạng của người dân.

Hiện nay, Luật BHXH quy định người lao động có thời gian đóng BHXH 20 năm sẽ được hưởng lương hưu. Tuy nhiên trên thực tế, có những người đã tham gia 10 hoặc 15 năm rồi nhưng không có khả năng tiếp tục tham gia đóng BHXH, và sẽ không được hưởng chế độ lương hưu là rất thiệt thòi.

Do đó, trong lần cải cách chính sách BHXH lần này, Bộ LĐ-TB&XH đang tính toán theo lộ trình, trước mắt có thể giảm thời gian đóng BHXH xuống 15 năm đủ điều kiện hưởng lương hưu. Khi điều chỉnh thời gian đóng BHXH, mức hưởng cũng thay đổi sao cho tương xứng, bảo đảm nguyên tắc đóng - hưởng. Bên cạnh việc thay đổi linh hoạt về thời gian đóng tối thiểu, cơ quan soạn thảo cũng chủ trương xây dựng chính sách BHXH theo hướng chặt chẽ hơn trong quy định hưởng chế độ bảo hiểm xã hội một lần.

Đến năm 2021 cả nước phấn đấu có khoảng 35% lực lượng lao động trong độ tuổi tham gia BHXH

Thiết kế chính sách dài hạn

Theo các nhà nghiên cứu chính sách, thời gian qua, chính sách BHXH của Việt Nam được xây dựng nguyên tắc đóng - hưởng và chia sẻ, nhưng chia sẻ mới thực hiện rõ nét với BHXH ngắn hạn. Ví dụ như nam giới vẫn đóng tỷ lệ như nữ giới để chia sẻ với nữ khi thai sản, hay giữa những người không xảy ra tai nạn lao động với những người không may mắn bị tai nạn khi đang làm việc. Trong dài hạn, chính sách lương hưu lại quá chú trọng nguyên tắc đóng - hưởng. Tức là đóng cao - hưởng cao tuyệt đối, chia sẻ chưa thể hiện rõ nét trong thiết kế chính sách về hưu trí.

Mục tiêu của đề án cải cách chính sách BHXH, đến năm 2021 cả nước phấn đấu có khoảng 35% lực lượng lao động trong độ tuổi tham gia BHXH. Trong đó nông dân và lao động khu vực phi chính thức tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện chiếm khoảng 1% lực lượng lao động trong độ tuổi, khoảng 28% lực lượng lao động trong độ tuổi tham gia BHXH, khoảng 45% số người sau độ tuổi nghỉ hưu được hưởng lương hưu, BHXH hàng tháng và trợ cấp hưu trí xã hội.

Để sớm đạt được những mục tiêu đề ra, các chuyên gia chính sách công cho rằng thiết kế lại chính sách, củng cố niềm tin được xem là giải pháp căn cơ. Theo Tổng Giám đốc BHXH Việt Nam Đào Việt Ánh, với trách nhiệm của cơ quan thực hiện chính sách, BHXH Việt Nam sẽ đảm bảo triển khai các nội dung cải cách này hiệu quả sau khi được luật hóa. Thời gian tới đây, các quy định cũng sẽ được xây dựng theo hướng mở, linh hoạt, hấp dẫn người dân tham gia BHXH nhiều hơn, bảo đảm để mọi người dân đều được bảo đảm an sinh ở mức tối thiểu trở lên.

Theo Thứ trưởng Bộ LĐ-TB&XH Doãn Mậu Diệp, đối với việc cải cách BHXH, Nhà nước nên có quy định phù hợp để khuyến khích người lao động tham gia dài hơn; nghiên cứu điều chỉnh tỷ lệ đóng vào Quỹ BHXH theo hướng hài hòa quyền lợi giữa người sử dụng lao động và người lao động. Việc điều chỉnh lương hưu xã hội nên căn cứ vào khả năng cân đối của ngân sách Nhà nước; lương hưu cơ bản nên được điều chỉnh dựa trên tốc độ tăng giá tiêu dùng, khả năng của Quỹ BHXH và ngân sách. Vấn đề tăng tuổi nghỉ hưu cần được thực hiện theo lộ trình phù hợp với các yếu tố tăng trưởng kinh tế, giải quyết bài toán việc làm và thất nghiệp. Chỉ có như vậy, cải cách mới thành công.

Với lộ trình dự kiến bắt đầu cải cách BHXH vào năm 2021, cơ quan soạn thảo cho rằng không thể chậm trễ hơn để bắt tay vào thực hiện những thay đổi nêu trên, vì quỹ thời gian cần thiết để kịp thời thể chế hóa và chuẩn bị các điều kiện thiết yếu không còn nhiều.

An Nhiên