Bút vẽ sáp ong - Công cụ độc đáo của nghệ nhân dệt

Vẽ sáp ong trên nền vải lanh của đồng bào dân tộc Mông

Nghệ thuật tạo hình của đồng bào dân tộc Mông ở tỉnh Yên Bái được thể hiện rõ trên các bộ trang phục truyền thống. Theo đó, để tạo nên những họa tiết, hoa văn tinh tế trên trang phục thì bút vẽ sáp ong là một trong những công cụ độc đáo không thể thiếu của người phụ nữ Mông.

Theo những người phụ nữ dân tộc Mông ở đây để làm ra những bộ trang phục truyền thống của dân tộc mình thì cây bút vẽ sáp ong là một trong những công cụ không thể thiếu trong những vật dụng may vá của họ. Bởi lẽ, bút sáp ong là công cụ trợ giúp cho bàn tay khéo léo của họ trong quá trình khắc họa nên những nét hoa văn đẹp, độc đáo và lộng lẫy với đủ màu sắc trên nền vải để tạo ra những bộ trang phục truyền thống đẹp có hoa văn và bản sắc riêng.

Sản phẩm từ tay người chế tác rất độc đáo và phong phú

Điều đặc biệt ở bút vẽ sáp ong là được thiết kế bởi 2 lá đồng, một thanh tre nhỏ dài khoảng 7cm, có một ô trống nhỏ ở giữa hai lá đồng để tạo thành nơi chứa sáp ong, ngòi bút là một lá đồng bé xíu hình tam giác, được nẹp vào thanh tre. Do vậy, người phụ nữ khi vẽ lên nền vải thì cần đặt bút vào bát sáp ong đã được đun nóng kết hợp điều chỉnh lượng sáp ong sao cho vừa đủ để vẽ lên nền vải đảm bảo đẹp và thể hiện được sự khéo léo của người phụ nữ Mông.

Ông Lý Pàng Chua, một trong những người chế tác bút sáp ong có tiếng ở bản Pú Nhu, xã La Pán Tẩn, huyện Mù Cang Chải (Yên Bái) cho biết “bút vẽ sáp ong với hình thù nhỏ gọn, thô sơ với đầy đủ các chủng loại khác nhau được thiết kế với những họa tiết, hoa văn hết sức mộc mạc, bắt nguồn từ các câu chuyện cổ, thơ ca về cội nguồn dân tộc, phong cảnh thiên nhiên, các loại cây trồng, vật nuôi và sản phẩm nông nghiệp quen thuộc của người Mông với các họa tiết dưới dạng ô nằm ngang với đường viền là hình vuông, chữ thập, đinh, công, kết hợp với hình quả trám, tam giác, tròn, xoáy kép, răng cưa, đường cong, đường lượn sóng,…Bên trong là các hình ngôi sao, hoa bí, hoa tỏi, hoa mận, hoa đào, mạng nhện, cánh bướm, vảy cá,…” những họa tiết này đều thể hiện được bản sắc văn hóa truyền thống cũng như thông điệp về ý chí, nghị lực và khát vọng vươn lên trong cuộc sống của người Mông bao đời nay.

Ông Lý Pàng Chua chế tác bút sáp ong có tiếng ở bản Pú Nhu

Bút vẽ có 3 loại, một loại để vẽ phác họa, vẽ đường thẳng dùng ngòi to, còn loại để vẽ hoa văn dùng ngòi nhỏ, càng mỏng manh vẽ hoa văn càng đẹp và dễ dàng hơn.

Khi vẽ, người vẽ luôn phải ngồi bên bếp lửa, chấm bút vào chảo sáp ong đang nóng đặt trên than hồng, đưa tay kẻ những đường thẳng trên vải. Khi kẻ, phải giữ sao cho lượng sáp chảy đều, không loang lổ cho đến hết rồi mới chấm bút vào sáp tiếp nét vẽ. Nếu vẽ sáp ong trên vải, người vẽ dùng một cái “lu cở”, trên miệng “lu cở” để một miếng gỗ. Miếng gỗ là một tấm ván bằng phẳng và nhẵn, một đầu để phần đã vẽ xong, một đầu cuộn vải để tiếp tục vẽ. Vẽ đến đâu quấn đến đấy để không bị bẩn. Vẽ xong hoa văn thì bỏ vải vào nồi nước đun sôi, đảo đều tay để lớp sáp bong hết, để lại những nét hoa văn đẹp trên nền vải. Sau khi luộc, vải được nhuộm chàm, phơi nắng. Đối với những bộ trang phục vẽ sáp ong thì không nên phơi ở chỗ quá nóng bởi sáp ong sẽ dễ bị tan hết. Phơi khô xong, đem những tấm vải đó luộc qua nước sôi. Sáp ong gặp nhiệt độ cao sẽ tan hết và để lộ ra những đường trắng trên vải, tạo thành những hoa văn trắng trên sắc nền chàm xanh.

Người phụ nữ Mông khéo léo vẽ sáp ong trên vải lanh

Ngoài giá trị về văn hóa truyền thống, nghề chế tạo bút vẽ sáp ong cũng đang được chú trọng phát triển, với giá bán từ vài chục đến vài trăm nghìn đồng tùy thuộc vào từng loại mang lại lợi ích kinh tế cao cho những người chế tác.

Trong nghệ thuật tạo hình hoa văn trên vải, vẽ sáp ong chính là nghệ thuật tạo hình hoa văn độc đáo của người đồng bào Mông. Mới đây, nghệ thuật dân gian này đã được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia năm 2017, vì vậy công tác bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể này cần được quan tâm hơn nữa để nó phát huy tốt giá trị trong đời sống cộng đồng.

N.Đ