Biến biệt thự cổ thành di sản sống

Tại hội thảo khoa học “Phát triển du lịch di sản văn hóa trên địa bàn TP.HCM” ngày 22-11 vừa qua, Giám đốc Sở Du lịch TP.HCM Bùi Tá Hoàng Vũ lẫn Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao TP.HCM Huỳnh Thanh Nhân đều cho rằng cần sự liên kết giữa các ngành, đặc biệt bảo tồn di sản văn hóa và du lịch, để cộng hưởng và phát huy các giá trị di sản văn hóa phục vụ du lịch, đảm bảo khai thác du lịch hài hòa với giữ gìn, bảo tồn di sản văn hóa.

Di sản TP.HCM chưa thật sự sống

Ngay tại TP.HCM, chưa bàn đến hàng trăm biệt thự đang sử dụng làm công sở hoặc sống dở chết dở bởi chưa được xếp vào loại gì, đập không được, sửa thì khó…, ít nhất năm ngôi nhà cổ mà truyền thông đã xếp hạng di tích vẫn chưa biến được thành di sản sống.

Đó là các nhà cổ: Nhà ông Vương Hồng Sển (quận Bình Thạnh) xây từ năm 1854; nhà từ đường họ Lý (quận 5) xây từ năm 1874 vốn của ông Lý Tường Quang (bá hộ Xường); nhà ông Huỳnh Kim Phú (huyện Bình Chánh) xây từ năm 1885; nhà ông Nguyễn Kim Chung (huyện Nhà Bè) được tri huyện Nguyễn Văn Trọng xây từ năm 1900; nhà bà Trần Thị Kim Hồng (huyện Nhà Bè) xây từ năm 1891. Các di tích này đều nằm trong những trục có thể khai thác du lịch thành các tour riêng với các điểm tham quan lân cận, tuy nhiên các nhà cổ này vẫn chưa thật sự được khai thác đúng giá trị cũng như bảo tồn đúng.

Theo thống kê từ Công ty Dịch vụ lữ hành Saigontourist thì 70% khách quốc tế đến TP.HCM chọn tour du lịch văn hóa phi vật thể. Tuy nhiên, theo bà Phan Yến Ly, Trưởng phòng Phát triển sản phẩm của Saigontourist, thì các di tích của TP.HCM chưa thật sự “sống”. “Chúng ta chưa đưa du khách hòa mình vào đời sống thực tế của người dân và không giúp du khách cùng trải nghiệm các hoạt động văn hóa, tham gia lễ hội. Trừ Hội trường Thống Nhất (dinh Độc Lập) có hình thức thuyết minh, xem phim hay xây dựng thêm không gian giới thiệu chuyên đề “Từ dinh Norodom đến dinh Độc Lập 1868-1966” thì các bảo tàng hầu như không có chương trình thu hút khách mà chỉ là trưng bày. Các công trình kiến trúc cổ được sử dụng vào việc khác và không khuyến khích khách tham quan: Ngân hàng Nhà nước Việt Nam, nhà rường linh mục Bá Đa Lộc và rất nhiều biệt thự cổ được cho thuê làm nhà hàng bình thường” - bà Ly nói.

Câu chuyện làm sao để di sản tiếp tục mang những giá trị riêng về lợi ích kinh tế mà bên trong vẫn bao trùm những ký ức cổ xưa, biến những biệt thự cổ thành không gian di sản không phải câu chuyện một sớm một chiều nhưng không phải không làm được.

Vân Đường phủ, ngôi nhà cổ của ông Vương Hồng Sển tại TP.HCM, vẫn chưa có nhiều tour du lịch khai thác. Ảnh: TƯ LIỆU

Một công trình kiến trúc thời kỳ Edo (1603-1868) ở cố đô Kyoto, Nhật Bản được Starbucks thuê lại để mở làm quán với nội thất lẫn bên ngoài hoàn toàn giữ đúng truyền thống Nhật Bản. Ảnh: EATER

Lịch sử, văn hóa tưởng phi kinh tế nhưng rất kinh tế

Trước một công trình kiến trúc cổ, khi đặt lên bàn cân yếu tố kinh tế giữa trùng tu, tôn tạo, bảo tồn và đập bỏ thì thường cái lợi trước mắt sẽ là đập bỏ. Bởi giá trị bất động sản từ mảnh đất dễ thấy hơn giá trị tiếp tục đầu tư tiền cho việc trùng tu. Thế nhưng “giá trị của một di sản không chỉ dừng lại ở chính di sản đó mà còn có thể lan tỏa sang những công trình và nhà ở cùng khu vực. Thứ đến, khái niệm du lịch di sản (heritage tourism) thể hiện khách du lịch được thu hút đến những nơi có di tích và công trình kiến trúc xưa, thể hiện dấu ấn lịch sử, văn hóa. Khách du lịch bị những khía cạnh phi kinh tế của di sản là văn hóa, lịch sử thu hút nhưng chính nó lại tạo ra giá trị kinh tế cho xã hội” - TS Nguyễn Lưu Bảo Đoan, chuyên gia kinh tế và quản lý đô thị, nói.

Chia sẻ kinh nghiệm tại Nhật Bản, TS Tô Kiên, chuyên gia cao cấp quản lý dự án Tập đoàn tư vấn phát triển hạ tầng Eight-Japan (Nhật Bản), cho rằng: “Trong số các phong trào tiêu biểu liên quan tới di sản có thể kể đến phong trào “cải tạo đô thị dựa vào di sản” mà rất nhiều nước áp dụng: Mỹ, Anh, Pháp, Đức, Trung Quốc, Nhật Bản, Đài Loan, Hàn Quốc, Singapore… Phong trào này nhìn nhận vai trò di sản như là trụ cột của văn hóa, là nền tảng xã hội, nơi gắn kết cộng đồng và lưu giữ bản sắc địa phương đó. Vì vậy, di sản có thể trở thành những cơ sở và xúc tác cho việc cải tạo và phát triển mới”.

Bảo tồn và phát triển thành di sản sống

TS Tô Kiên cũng đưa ra một ví dụ tại Nhật Bản, nơi có 18 di sản văn hóa thế giới, việc bảo tồn gắn với phát triển du lịch để đảm bảo được sự bền vững. Tất cả công trình quần thể lịch sử đều được bảo hộ theo luật bảo tồn đền chùa cổ, tuy nhiên đối tượng áp dụng mở rộng ra cả làng mạc lịch sử và nhà dân lân cận. “Với những ngôi nhà cổ mang nhiều đặc trưng văn hóa truyền thống thì việc quản lý, tu sửa do chủ sở hữu hoặc tổ chức quản lý tiến hành nhưng được nhà nước hỗ trợ về mặt tài chính” - TS Tô Kiên chia sẻ.

Tại nhiều quốc gia, cơ chế cộng sinh giữa bảo tồn và phát triển thông qua việc “tái sử dụng thích ứng”. Ba nguyên tắc quan trọng nhất của cơ chế “tái sử dụng thích ứng” chính là 3R: giữ lại tối đa (retention), trùng tu tinh tế (restoration) và sửa chữa cẩn trọng (repair). “Chính ở Nhật, cơ chế “tái sử dụng thích ứng” được hiểu và áp dụng như một phương pháp kết hợp giữa bảo tồn di sản và khai thác sử dụng chúng với công năng mới một cách phù hợp, tinh tế để đem lại tính văn hóa cao hơn cải tạo thông thường, để di sản có thể là di sản sống (living heritage)” - TS Tô Kiên nói thêm.

Cùng đau đáu giải pháp biến các biệt thự cổ TP.HCM thành di sản sống, TS Nguyễn Lưu Bảo Đoan cho biết trong thực tế, ở các quốc gia chỉ có hai phương pháp bảo tồn mà chính quyền áp dụng: Thứ nhất, với những biệt thự có giá trị lịch sử cần bảo tồn, chính quyền có thể mua lại và sử dụng nó theo công năng hợp lý để vừa bảo tồn vừa không gây lãng phí. Thứ hai, duy trì sở hữu tư nhân hoặc chuyển quyền sử dụng cho tư nhân đi kèm với chính sách quy hoạch hoặc kinh tế, hoặc kết hợp cả hai có sự giám sát. Cụ thể, với phương pháp thứ hai, chính sách quy hoạch khuyến khích người dân tự bảo tồn thông qua các quy định cho phép đậu ô tô trước nhà, cho phép bảo tồn mặt tiền hoặc một phần ngôi nhà và được ưu tiên xây dựng và cải tạo phần khác; chính sách kinh tế khuyến khích người dân và doanh nghiệp bảo tồn hoặc đầu tư vào công trình bảo tồn thông qua việc cắt giảm thuế thu nhập và thuế trước bạ.

QUỲNH TRANG