Bất cập quy hoạch khảo cổ

Trở lại câu chuyện của Khánh Hòa, thực hiện Luật Di sản văn hóa (sửa đổi, bổ sung) về việc xây dựng quy hoạch khảo cổ, tháng 5-2010, UBND tỉnh Khánh Hòa cấp kinh phí 740 triệu đồng cho Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch (VH-TT-DL), nay là Sở Văn hóa và Thể thao Khánh Hòa, đơn vị chủ đầu tư, triển khai dự án Quy hoạch khảo cổ học Khánh Hòa. Theo Giám đốc Bảo tàng Khánh Hòa Lê Chí Hướng, là đơn vị trực tiếp thực hiện, khi xây dựng đề án quy hoạch, ngoài việc đánh dấu các điểm khảo cổ, Bảo tàng Khánh Hòa đã đề xuất cụ thể phương án bảo vệ, phát huy giá trị di chỉ.

Đầu năm 2013, UBND tỉnh Khánh Hòa trình đề án Quy hoạch khảo cổ học Khánh Hòa giai đoạn 2013 - 2020, xin ý kiến của Bộ VH-TT-DL. Bộ VH-TT-DL cơ bản thống nhất với nội dung đề án, tuy nhiên yêu cầu phải tiến hành cắm mốc, giải tỏa vi phạm ở các di tích, di chỉ đã biết; tiếp tục thăm dò, khai quật khảo cổ để có thêm tư liệu phục vụ nghiên cứu, trưng bày cũng như lập hồ sơ xếp hạng di tích khảo cổ. Theo ông Lê Chí Hướng, đây là những yêu cầu khó thực hiện, bởi có rất nhiều di chỉ khảo cổ nằm trong phần diện tích đất ở của người dân, không thể tùy tiện; còn những điểm ở khu vực rừng núi thì không cần thiết phải cắm mốc. Việc khai quật các di chỉ khảo cổ cũng phải cân nhắc, tính toán, điểm nào nên làm trước, điểm nào sau; điểm nào đưa về nhà bảo tàng, điểm nào giữ nguyên tại chỗ... phải thật cụ thể, khoa học, bởi kinh phí thực hiện là rất lớn. Không chỉ riêng Khánh Hòa, hiện nay, nhiều tỉnh, thành phố cũng đang gặp khó khăn vì yêu cầu này.

Với tốc độ đô thị hóa cao như hiện nay, mâu thuẫn giữa phát triển đô thị và bảo tồn di sản văn hóa xảy ra là điều tất yếu. Đó là mâu thuẫn giữa xây dựng các công trình mới với bảo tồn, phát huy giá trị các di tích khảo cổ. Thực tế cho thấy, do thiếu quy hoạch, di chỉ được nghiên cứu khai quật một phần rồi giao cho địa phương giữ; trong quá trình lưu giữ, di tích đã bị tàn phá nhiều. Hoặc có nhiều trường hợp, di tích khảo cổ phát lộ trong quá trình xây dựng nhà cửa, đường sá, khi nhận được thông tin, chuyên gia khảo cổ tới nơi thì không còn gì nữa. Có cơ sở thực tiễn, các nhà khoa học sẽ xác định di tích nào cần bảo tồn, ở mức độ nào cho phù hợp với tiến trình phát triển kinh tế - xã hội. Muốn làm được điều này, phải có quy hoạch khảo cổ, xác định những vùng trọng yếu của khảo cổ. Khi chúng ta chưa đủ phương tiện kỹ thuật, nguồn nhân lực và tài chính để khai quật, đánh giá giá trị thì cứ bảo vệ, để di tích ở trong lòng đất. Phải có quy hoạch khảo cổ để di sản được bảo vệ kỹ lưỡng. Bên cạnh đó, nếu quy hoạch khảo cổ được phê duyệt, sự phối hợp giữa các ngành liên quan sẽ tốt hơn, tránh hoặc giảm bớt tình trạng tùy tiện, thiếu trách nhiệm trong ứng xử với di tích.

Có một thực tế là, hiện nay, ngành văn hóa tỉnh Khánh Hòa tham mưu với tỉnh trong công tác xây dựng, quản lý quy hoạch chỉ dựa trên cơ sở khoa học mà chưa có cơ sở pháp lý, bởi quy hoạch khảo cổ chưa được phê duyệt. Ngành chỉ có thể chỉ ra những địa điểm nào có di chỉ, di tích cần được bảo vệ, bảo tồn để tỉnh có hướng phê duyệt những quy hoạch phát triển kinh tế - xã hội khác theo Luật Di sản văn hóa. Nếu quy hoạch khảo cổ học được phê duyệt, công tác tham mưu sẽ thuận tiện, hiệu quả hơn nhiều.

Câu chuyện nêu trên của tỉnh Khánh Hòa cũng là câu chuyện chung của rất nhiều tỉnh, thành phố trong cả nước khi có nhiều bất cập giữa bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa, hướng đến sự phát triển hài hòa, bền vững. Trước tình hình đó, Sở Văn hóa và Thể thao Khánh Hòa, Bảo tàng Khánh Hòa và Bộ VH-TT-DL cần tìm cách tháo gỡ những vướng mắc để Quy hoạch khảo cổ Khánh Hòa sớm được phê duyệt, góp phần bảo tồn, phát huy giá trị các di sản văn hóa trên địa bàn, đóng góp trực tiếp vào quá trình phát triển bền vững của địa phương. Đây cũng là kinh nghiệm quý cho các địa phương trong cả nước để xây dựng quy hoạch khảo cổ có tính khả thi cao và đáp ứng được yêu cầu của sự phát triển trong tình hình mới.

PHONG NGUYÊN