AI đang lật ngược thế giới: Việt Nam liệu có bị đánh bật nếu chậm chân?

Thế giới đang trải qua một dạng chuyển dịch chưa từng có trong lịch sử phát triển của văn minh nhân loại. Nếu những cuộc Cách mạng Công nghiệp trong quá khứ từng làm rung chuyển nền sản xuất và tạo ra những thay đổi sâu sắc, thì trí tuệ nhân tạo (AI) ngày nay đang vượt lên tất cả, trở thành làn sóng có khả năng tái định hình toàn bộ trật tự xã hội, kinh tế, chính trị và cả văn hóa toàn cầu. Nó không còn là một ứng dụng hỗ trợ công việc, không còn là công cụ tự động hóa thông thường, mà đã trở thành một thế lực định đoạt sự tồn tại của từng doanh nghiệp, từng quốc gia và từng cá nhân trong một thế giới phẳng hóa bởi dữ liệu và thuật toán.

AI và cuộc lật đổ trật tự kinh tế toàn cầu

Chuyên gia Đặng Văn Tú – Phó Chủ tịch SVP, Giám đốc Công nghệ Tập đoàn CMC – đã cảnh báo rằng AI đang tạo ra một “cú hích năng suất” quy mô toàn cầu, tương tự những chuyển dịch mang tính bước ngoặt mà nhân loại chỉ chứng kiến vài lần trong hàng trăm năm phát triển công nghiệp.

AI mở ra cơ hội chưa từng có để Việt Nam tạo bước nhảy vọt. Nhưng chính AI cũng mang đến những hiểm họa nếu chúng ta không chuẩn bị đủ nhanh - Ảnh: minh họa

Ông nhấn mạnh, sự trỗi dậy của AI không chỉ là xu hướng, không chỉ là cơ hội kinh tế, mà đã trở thành một mệnh lệnh sống còn đối với những quốc gia muốn duy trì năng lực cạnh tranh trong hệ sinh thái toàn cầu mới.

Điều khiến AI trở nên đặc biệt nguy hiểm – và cũng đầy hứa hẹn – nằm ở tốc độ phát triển của nó. Khác với công nghệ truyền thống, vốn tiến bộ theo đường tuyến tính, AI phát triển theo hình dạng một đường thẳng đứng, bứt phá từng tháng, từng tuần, thậm chí từng ngày. Khả năng tự tăng tốc, tự cải thiện và mở rộng của AI khiến con người buộc phải đối diện với một thế giới “hậu tự động hóa”, nơi hàng loạt ngành nghề bị thay thế, trong khi các năng lực mới đòi hỏi tốc độ học tập và thích ứng chưa từng có. Những ai chậm chân sẽ bị bỏ lại phía sau – không chỉ là chuyện thu nhập hay nghề nghiệp – mà là cả vị thế trong xã hội tương lai.

Trong bối cảnh ấy, Việt Nam đang đứng trước câu hỏi mang tính lịch sử: liệu chúng ta có đủ nhanh, đủ quyết liệt, đủ táo bạo để không chỉ theo kịp mà còn tận dụng AI như bệ phóng để bứt phá? Và liệu thế hệ trẻ – lực lượng lao động chính của nhiều thập kỷ tới – sẽ trở thành đội quân tiên phong hay rơi vào nhóm bị đào thải sớm nhất?

Phân tích của chuyên gia Đặng Văn Tú cho thấy AI đang mở ra một làn sóng tự động hóa và tối ưu hóa sâu sắc đến mức nó có khả năng thay đổi cấu trúc của toàn bộ các nền kinh tế. Trong sản xuất, AI đang len vào từng công đoạn, từ thiết kế, thử nghiệm mô phỏng, quản lý chuỗi cung ứng cho đến vận hành và hậu kiểm. Những nhà máy thông minh giờ đây không chỉ phụ thuộc vào robot mà còn vào các mô hình AI có khả năng dự báo sai lỗi, phân bổ nguồn lực và tối ưu chi phí theo thời gian thực.

Hệ quả là những doanh nghiệp biết tận dụng AI sẽ tiến nhanh về năng suất, trong khi những doanh nghiệp truyền thống sẽ bị đào thải một cách không khoan nhượng.

Không chỉ sản xuất, những ngành công nghiệp nền tảng cũng đang trải qua sự lật đổ toàn diện. Y tế đang chuyển từ “chữa bệnh” sang “dự đoán bệnh” nhờ AI. Giáo dục đang chuyển từ “dạy chung” sang “cá nhân hóa học tập”. Tài chính đang chuyển từ con người phân tích rủi ro sang mô hình chấm điểm tín dụng bằng thuật toán. Ngay cả các ngành tưởng chừng ít liên quan như nông nghiệp, luật, báo chí, thiết kế… đều đang bị AI tái định nghĩa. Mọi mô hình kinh doanh đều trở thành mục tiêu bị AI xâm nhập và cải tổ.

Điều đáng chú ý là AI không chỉ tạo ra năng suất cao hơn. Nó có khả năng triệt tiêu những giới hạn truyền thống: giảm chi phí đến mức gần như bằng không, tăng tốc cả chu kỳ sản phẩm, và thu hẹp khoảng cách giữa doanh nghiệp lớn và doanh nghiệp nhỏ. Trong thế giới cũ, những tập đoàn sở hữu hạ tầng, nhân lực và vốn lớn thường nắm ưu thế. Nhưng trong thế giới mới, một startup nhỏ chỉ cần đội ngũ vài chục kỹ sư giỏi AI cũng có thể cạnh tranh trực tiếp với tập đoàn hàng trăm nghìn nhân sự.

Đó là lý do các quốc gia đang chạy đua để điều chỉnh chiến lược quốc gia, xây dựng hành lang pháp lý, và đầu tư khổng lồ vào trung tâm dữ liệu, bộ xử lý AI và nghiên cứu cơ bản. Ai dẫn đầu cuộc đua này sẽ kiểm soát nguồn lực kinh tế của thế kỷ XXI. Ai chậm chân sẽ đánh mất cả thế hệ.

Lợi thế nhân khẩu học của Việt Nam: “vàng mười” trong kỷ nguyên AI

Hiện nay, khả năng “thẩm thấu” ngày càng mạnh của AI vào đời sống thường nhật của mỗi người Việt Nam.

Nếu trước đây, công nghệ mới chỉ dành cho những người làm trong ngành kỹ thuật, thì ngày nay AI đã đi vào mọi hoạt động: học tập, làm việc, giao tiếp, y tế, tài chính cá nhân, sáng tạo nội dung và quản lý thông tin. AI không còn là tài sản của những gã khổng lồ công nghệ, mà trở thành năng lực thiết yếu cho từng cá nhân.

Sự chuyển dịch này tạo nên một dạng “quyền lực mới”: người biết sử dụng AI sẽ có lợi thế vượt trội so với người không biết. Người biết khai thác AI có thể làm việc năng suất gấp nhiều lần người bình thường; họ biết cách rút ngắn thời gian, giảm chi phí, tăng hiệu quả và ra quyết định chính xác hơn. Ngược lại, người không am hiểu AI sẽ dễ dàng bị thay thế, tụt lại phía sau, thậm chí mất khả năng cạnh tranh trên thị trường lao động.

Trong bối cảnh ấy, AI trở thành nhân tố phân tầng xã hội mới. Khoảng cách AI sẽ nhanh chóng biến thành khoảng cách thu nhập, khoảng cách nghề nghiệp và khoảng cách cơ hội. Điều này là thách thức lớn nhưng cũng là cơ hội vàng cho những quốc gia biết tận dụng sự chuyển dịch để tạo lợi thế chiến lược mới.

Theo chuyên gia Đặng Văn Tú, Việt Nam đang sở hữu lợi thế mà nhiều cường quốc công nghệ không còn: một lực lượng lao động trẻ, dồi dào và có nền tảng STEM tương đối mạnh so với khu vực. Đây là tài sản quý giá nhất trong cuộc cạnh tranh AI toàn cầu.

Không chỉ đông, thế hệ trẻ Việt Nam còn mang đến một tinh thần mới – tinh thần không chấp nhận vai trò “theo sau”, không muốn chỉ làm người tiêu thụ công nghệ mà muốn trở thành người tạo ra công nghệ. Những startup AI do người trẻ sáng lập đang xuất hiện ngày càng nhiều, thể hiện khả năng kết hợp giữa tri thức, khát vọng sáng tạo và sự táo bạo trong nghiên cứu sản phẩm. Chính họ đang mở ra cánh cửa cho kỷ nguyên AI “Made in Vietnam”.

Những sinh viên, kỹ sư trẻ hôm nay không còn cảm thấy lép vế trước đồng trang lứa ở các quốc gia phát triển. Họ có khả năng học nhanh, hội nhập nhanh, tiếp cận tài liệu, công cụ và kiến thức toàn cầu chỉ trong vài giờ. Họ không ngại thử nghiệm, chấp nhận thất bại và sẵn sàng làm lại từ đầu. Thế hệ này chính là “nhiên liệu bùng nổ” cho tham vọng đưa Việt Nam trở thành quốc gia mạnh về công nghệ trong hai thập kỷ tới.

Tuy nhiên, lợi thế đó chỉ phát huy khi chúng ta biết tạo môi trường cho thế hệ trẻ dẫn dắt. Nếu không, nguồn lực vàng ấy sẽ bị lãng phí – hoặc chảy ra nước ngoài.

Một điểm nổi bật trong tài liệu là chiến lược AI-X của Tập đoàn CMC. Theo ông Tú, chiến lược này không chỉ dừng lại ở việc ứng dụng AI trong doanh nghiệp mà là cách tiếp cận toàn diện nhằm đưa AI vào mọi mặt đời sống xã hội, từ quản lý nhà nước, vận hành doanh nghiệp đến cuộc sống của từng cá nhân.

Chiến lược AI-X hướng đến mục tiêu tạo ra một môi trường nơi AI là năng lực chung, chứ không phải tài sản của số ít. Khi AI được phổ cập rộng, toàn xã hội sẽ tận dụng được sức mạnh của công nghệ này: doanh nghiệp tăng năng suất, người lao động nâng kỹ năng, và chính phủ tối ưu hóa bộ máy vận hành. Đây có thể xem là nền móng để Việt Nam xây dựng “quốc gia AI”, nơi mọi người dân đều có quyền tiếp cận và khai thác AI cho mục tiêu phát triển cá nhân lẫn cộng đồng.

Việt Nam phải hành động trước khi quá muộn

Theo chuyên gia Đặng Văn Tú - AI mở ra cơ hội chưa từng có để Việt Nam tạo bước nhảy vọt. Nhưng chính AI cũng mang đến những hiểm họa nếu chúng ta không chuẩn bị đủ nhanh. Nếu không tận dụng được lợi thế dân số vàng, Việt Nam có thể mất thời cơ lịch sử để chuyển mình thành quốc gia công nghệ. Nếu không đào tạo lực lượng lao động biết sử dụng AI, doanh nghiệp Việt Nam sẽ mất khả năng cạnh tranh và bị phụ thuộc vào công nghệ nước ngoài. Nếu không phổ cập AI cho toàn dân, khoảng cách giàu – nghèo có thể gia tăng nhanh hơn bao giờ hết.

Một mối lo khác là tình trạng chảy máu chất xám. Nhu cầu kỹ sư AI trên thế giới đang bùng nổ, trong khi mức lương dành cho họ tại các quốc gia phát triển cao gấp nhiều lần Việt Nam. Nếu không có cơ chế đủ hấp dẫn, Việt Nam có thể rơi vào tình trạng đào tạo nhân tài để rồi “dâng” cho nền kinh tế khác.

Chính phủ, doanh nghiệp và nhà trường đều cần đáp ứng thách thức này bằng những thay đổi mạnh mẽ. Việt Nam phải xây dựng hành lang pháp lý rõ ràng cho AI, đầu tư vào hạ tầng dữ liệu quy mô lớn, mở rộng các chương trình đào tạo nhân lực công nghệ cao và tạo cơ hội để người trẻ tham gia sâu vào các dự án mang tầm quốc gia. Đây không chỉ là giải pháp, mà là điều kiện sống còn.

AI đang tái cấu trúc thế giới theo tốc độ không tưởng, và Việt Nam không có lựa chọn nào khác ngoài việc tham gia cuộc đua ấy. Thế hệ trẻ Việt Nam đang nắm trong tay lợi thế hiếm có: sức trẻ, tri thức, khả năng hội nhập và tinh thần sáng tạo. Nhưng lợi thế ấy chỉ trở thành sức mạnh khi được nuôi dưỡng bằng cơ hội, chính sách và định hướng đúng đắn.

“Chúng ta đang ở thời điểm mà mọi sự chậm trễ đều phải trả giá. Nếu hành động ngay hôm nay, Việt Nam có thể bước lên tuyến đầu của cuộc cách mạng AI toàn cầu. Nếu do dự hoặc đi sau, chúng ta có thể bị kẹt lại trong vai trò người tiêu thụ công nghệ – một vai trò mà thế giới không còn dành chỗ đứng ưu ái”, ông Tú cho biết.

Tương lai công nghệ Việt Nam, tương lai của nền kinh tế số và tương lai của từng người trẻ đang gắn chặt với cách chúng ta tiếp cận AI trong thời điểm lịch sử này. Quyết định thuộc về chúng ta – ngay bây giờ.

Hồ Quang